هشدارهای دکتر مینو محرز رییس مرکز تحقیقات ایدز به رسانه ها, مردم و مسوولان
ایدز یک بیماری جدی و تهدیدکننده زندگی است که علایم مختلفی در بیمار ایجاد می کند و این در حالی است که گفته می شود تقریبا ۳۳ میلیون نفر در سراسر جهان به ویروس HIV آلوده هستند. در ایران نیز موج اول ایدز از سال ۱۳۶۵ با مشاهده مواردی از ابتلا به این بیماری (البته از طریق فرآورده های خونی) آغاز شد و از دهه ۷۰ به بعد وارد موج دوم این بیماری شدیم که عمدتا انتقال ویروس این بیماری از طریق سرنگ های آلوده و مشترک و اعتیاد تزریقی صورت گرفت. اما در سال های اخیر به نظر می رسد رفته رفته خطر بروز موج سوم الگوی ابتلا به این بیماری به سمت آمیزشی و رابطه جنسی غیرایمن در حال افزایش است. به همین دلیل، بیشتر صاحب نظران بر این باورند که باید بی پرده تر از پیش، به آموزش همگانی و اطلاع رسانی در خصوص این بیماری بپردازیم تا از بروز فاجعه ای بزرگ در نسل آینده پیشگیری شود.
متأسفانه اطلاعات بسیاری از ما درباره شیوع رفتارهای پر خطر جنسی در میان جوانان و به خصوص زنان خیابانی، بسیار اندک و پراکنده است؛ مخصوصا که این رفتارها به صورت پنهانی انجام می شود. بنابراین لزوم شناسایی گروه زنان خیابانی و میزان رفتارهای پرخطر در جوانان بیش از هر زمان دیگری احساس می شود. در این باره و به بهانه روز جهانی ایدز به سراغ دکتر مینو محرز، رییس مرکز تحقیقات ایدز، رفته ایم و پای حرف های این عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران نشسته ایم…
▪ خانم دکتر! اصلا سر و کله ایدز از کجا پیدا شد؟
ـ منشأ ویروس ایدز همواره مورد سوال بوده. چند سال قبل گروهی بین المللی از دانشمندان بالاخره توانستند این مساله را حل کنند. حل این مساله مدیون شامپانزه ای به نام مریلین بود که دانشمندان را قادر کرد ثابت کنند که ویروس در ابتدا از یک زیرگونه خاص از شامپانزه ها در جنگل های بارانی آفریقای مرکزی منشأ گرفته است. به اعتقاد دانشمندان، عفونت انسان با ویروس ایدز در نیمه اول قرن بیستم در نتیجه فعالیت افرادی که شامپانزه ها را شکار می کردند و آنها را می خوردند رخ داده است. این عمل همچنان در حال حاضر ادامه دارد. به گفته پژوهشگران، آزمون های ژنتیکی نشان می دهد که ویروس اصلی انسانی عامل ایدز (یعنی اچ آی وی۱) کاملاً به ویروسی شبیه است که شامپانزه ها را آلوده می کند اما در آنها بیماری ایجاد نمی کند.
دکتر بئاتریس هان از دانشگاه آلابامای آمریکا و همکارانش هنگامی به این نتیجه رسیدند که نمونه های منجمد شده خون و بافت یک شامپانزه آزمایشگاهی به نام مریلین که در سال ???? مرده بود را بررسی می کردند. البته آزمون های ژنتیکی در آن زمان در اختیار نبودند. به گفته دکتر هان، این شامپانزه ماده هرگز در پژوهش های ایدز مورد استفاده قرار نگرفته و از سال ???? به بعد فرآورده های خونی انسانی دریافت نکرده بود. گروه پژوهشگران به سرپرستی دکتر هان در خون و بافت های مریلین، ویروس پدربزرگ ویروس انسانی را یافتند. ویروس های مشابهی پیش از این در ? شامپانزه دیگر دیده شده بود اما بعدها مشخص شد که تنها زیرگونه ای که مریلین به آن متعلق بود، دارای ویروسی بود که می تواند انسان ها را آلوده کند. البته در روز های ابتدایی پژوهش درباره ایدز، چند شامپانزه به طور عمدی با ویروس ایدز آلوده شدند تا معلوم شود که آیا به بیماری مبتلا می شوند یا نه. در کمال تعجب دانشمندان به رغم ?? درصد مشابهت ماده ژنتیکی شامپانزه ها با انسان، هیچ کدام از شامپانزه ها به بیماری مبتلا نشدند. با مشخص شدن زیرگونه اختصاصی شامپانزه که منشأ ویروس بودند و با توجه به این که شامپانزه ها با وجود آلوده بودن به ویروس به بیماری مبتلا نمی شوند، مطالعه روی آنها احتمالا می تواند به تولید درمان های جدید برای ایدز کمک کند. در حال حاضر مشخص نیست که آیا شامپانزه ها به علت تفاوت های ژنتیکی با انسان ها به بیماری مبتلا نمی شوند یا اینکه دستگاه ایمنی آنها بهتر می تواند با ویروس مبارزه کند. اما پاسخ به این سوال تعیین خواهد کرد آیا مطالعه شامپانزه می تواند به درمان های بهتر یا واکسن برای ایدز منجر شود یا نه. شواهدی وجود دارد که ویروس ایدز در طول تاریخ به انسان ها منتقل می شده است اما تنها در قرن بیستم بود که همه گیری ایدز به وجود آمد. به گفته دکتر هان، دلیل این تغییر وضعیت ممکن است به افزایش بی بند و باری جنسی، ناآرامی های مدنی و مهاجرت مردم به شهرها مربوط باشد.
▪ اولین مورد انسانی ایدز را کی پیدا کردند؛ و کجا؟
ـ پژوهشگران اولین مورد شناخته شده ایدز را در یک مرد سیاه پوست قبیله بانتو کشف کردند که در سال ???? فوت کرده بود و در کنگوی بلژیک جمهوری کنگوی فعلی، محل زندگی زیرگونه های شامپانزه، زندگی می کرده است.
▪ در حال حاضر، چه تعدادی از بیماران مبتلا به ایدز در کشور شناسایی شده اند؟
ـ براساس آمار جمع آوری شده از دانشگاه های علوم پزشکی سراسرکشور، تا ابتدای مهر ماه ۱۳۸۸، در مجموع ۲۰ هزار و ۱۳۰ نفر افراد مبتلا به اچ آی وی و ایدز در کشور شناسایی شده اند. این آمار، تعداد کل افراد شناسایی شده ای را مشخص می کند که ویروس این بیماری وارد بدن آنها شده است و به دو گروه بیمار و ناقل تقسیم می شوند. طبق این آمار از این تعداد تاکنون ۲۰۹۷ نفر مبتلا به ایدز شناسایی شده و بقیه ناقل بیماری هستند (هنوز علایم بالینی ضعف سیستم ایمنی در آنها بروز نکرده است). همچنین ۳ هزار و ۴۰۹ نفر نیز بر اثر این بیماری فوت کرده اند. نتایج این بررسی آماری نشان می دهد که در کشور ما ۹۳ درصد از مجموع مبتلایان به اچ آی وی و ایدز در کشور را مردان و ۷ درصد را نیز زنان تشکیل می دهند. از طرفی، علل ابتلا به اچ آی وی در بین ایرانیان که از سال ۱۳۶۵ تاکنون در کشور به ثبت رسیده است به ۵ دسته تقسیم می شود. در این میان، تزریق با وسایل مشترک در مصرف کنندگان مواد مخدر (۸/۶۹ درصد) بیشترین نقش را در ابتلای افراد به اچ آی وی و ایدز داشته است. رابطه جنسی (۵/۸ درصد)، دریافت خون وفرآورده های خونی (۲/۱ درصد) و انتقال از مادر به کودک (۶/۰ درصد) نیز از دیگر راه های انتقال این ویروس بوده است. راه انتقال در ۹/۱۹ درصد از این گروه نیز نامشخص مانده است.
▪ آمارهای جدید و قدیم ایدز در کشورمان چه تفاوت هایی را نشان می دهد؟
ـ به دلیل افزایش ضریب اطمینان فرآورده های خونی در سال های اخیر و انجام آزمایش روی خون های اهدایی، هیچ مورد جدید ابتلا از راه خون و فرآورده های خونی گزارش نشده؛ در حالی که آمارهای رسمی حکایت از آن دارد که استفاده از سرنگ های مشترک توسط معتادان تزریقی که تا دو سه سال قبل، حدود ۶۵ درصد موارد ابتلا به بیماری ایدز در کشور را به خود اختصاص می دادند، اکنون به کمتر از ۶۱ درصد کاهش یافته و وزارت بهداشت به طور رسمی اعلام کرده که روند شیوع بیماری به سمت رفتارهای جنسی در حال تغییر است. یعنی باید گفت بر اساس آمارها، انتقال ایدز از طریق اعتیاد تزریقی تا حدی در کشور کنترل شده، انتقال از مادر به جنین نیز هنوز در جامعه ما نمود پیدا نکرده، انتقال از طریق فراورده های خونی نیز تقریبا به صفر رسیده است اما انتقال از طریق روابط جنسی به سرعت در حال افزایش است.
▪ به طور کلی، نحوه انتقال ویروس ایدز چگونه است؟
ـ خب، افراد ممکن است از طریق راه های مختلفی به ویروس اچ آی وی آلوده شوند. تماس با مایعات بدن از جمله مایع منی و ترشحات واژن (در هنگام تماس جنسی با فرد مبتلا) و همچنین تماس با خون از مهم ترین راه ها است اما هنوز مدرکی دال بر انتقال این ویروس از بزاق وجود ندارد. آلوده شدن خون با استفاده از سوزن سرنگ مشترک برای داروهای تزریقی و یا فرورفتن اتفاقی سوزن آلوده به ویروس اچ آی وی در بدن و تزریق خون و فرآورده های خونی آلوده از جمله راه های دیگر انتقال محسوب می شود. حتی زنانی که مبتلا به ویروس اچ آی وی هستند می توانند این ویروس را در دوران بارداری و یا حتی از طریق شیر خود به نوزاد منتقل کنند.
▪ چگونه می توان از ابتلا به این بیماری پیشگیری کرد؟
ـ با اینکه تاکید تمام کارشناسان روی این مساله است که آموزش تنها راه پیشگیری از بیماری ایدز است و به همین دلیل، کشورهای جهان سوم به ویژه برخی کشورهای آفریقایی و آسیایی، این روزها بیشترین آسیب را از آن بیماری می بینند اما آموزش و آگاهی دادن به مردم تنها امری است که تاکنون در ایران به آن کمترین اهمیت را داده ایم. در حقیقت، آموزش همگانی در مورد اچ آی وی و ایدز و رفتارهای پرخطر مرتبط با آن موجب تامین سلامت خون می شود و مهم ترین موضوع در آموزش رفتارهای پرخطر، آموزش رفتارهای جنسی سالم است (رفتار جنسی ناسالم یعنی هرگونه تماس جنسی که در آن، فرد از سلامت خود یا شریک جنسی خود آگاه نباشد) و اگر فردی از رفتارهای پرخطر آگاهی داشته باشد بهتر می تواند در خصوص سلامت خودش و همسرش قضاوت کند. در واقع، داشتن رفتارهای پرخطر، احتمال آلودگی به ویروس اچ آی وی و سایر عفونت های آمیزشی را بیشتر می کند. رفتارهای جنسی پرخطر عبارتند از: داشتن شرکای جنسی متعدد، تماس های جنسی نامعمول، متوسل شدن به خشونت در زمان تماس جنسی، مصرف الکل، مواد مخدر و یا روان گردان قبل از برقراری تماس، روابط محافظت نشده (استفاده نکردن از کاندوم) و… بنابراین برای پیشگیری از اچ آی وی و ایدز در جامعه باید رفتارهای جنسی سالم را به افراد به ویژه نوجوانان و جوانان آموزش داد. از طرفی، بعضی از افراد و گروه ها مانند معتادان تزریقی، کارکنان بهداشتی درمانی، نوزادان متولد شده از مادران اچ آی وی مثبت، مبتلایان به عفونت های آمیزشی و افراد با رفتارهای جنسی پرخطر در معرض خطر بالای آلودگی به اچ آی وی قرار دارند.
بنابراین زنان اچ آی وی مثبت باید تا حد امکان از باردار شدن خود جلوگیری کنند. بنابراین توصیه می شود که در این افراد از دو روش پیشگیری از بارداری به طور هم زمان استفاده شود تا احتمال بارداری به حداقل برسد.با این حال، اگر خانم اچ آی وی مثبت باردار شود با تجویز داروهای ضدویروسی در زمان بارداری سعی می شود از انتقال اچ آی وی به جنین وی جلوگیری شود. البته تجویز این داروها در زمان بارداری با خطراتی همراه است؛ ضمن آنکه این داروها بسیار گران و کمیاب هستند. همچنین در نوزدان متولد شده از مادران اچ آی وی مثبت می توان از داروهای ضدویروسی استفاده کرد. یکی دیگر از گروه های پرخطر، معتادان تزریقی هستند که به دلیل استفاده مشترک از سرنگ و سوزن به ایدز مبتلا می شوند و آموزش این گروه و استفاده نکردن آنها از سرنگ مشترک از جمله راه های پیشگیری از ابتلا به ایدز است.
▪ شما به عنوان رییس مرکز تحقیقات ایدز، از رسانه ها چه انتظاری دارید؟
ـ به نظر من، رسانه ها باید به صورت گسترده و شفاف در این مورد اطلاع رسانی کنند اما متأسفانه خود سانسوری هایی در بین رسانه ها وجود دارد که اجازه کار موثر را نمی دهد و کمتر به صراحت (مثلا در مورد استفاده از کاندوم در روابط جنسی) صحبت می شود. حتی با وجود برد وسیع صدا و سیما در زمینه اطلاع رسانی به مردم، هنوز در این رسانه درخصوص بیماری ایدز اطلاع رسانی خوبی نشده است؛ یعنی چون بیشتر راه انتقال ایدز در دنیا تماس جنسی است؛ در این زمینه، در صدا و سیما به راحتی صحبت نمی شود. در حال حاضر۲۰ درصد مبتلایان به ایدز از طریق روابط جنسی به این بیماری مبتلا شده اند که این آمار نسبت به ۵ سال قبل، چند برابر شده اما ما همچنان اصرار داریم که دایره افراد در معرض ایدز را به مشتی معتاد و بی بندوبار محدود کنیم.
▪ نشانه ابتلا به بیماری چیست؟ کی باید به وجود این بیماری شک کرد؟
ـ افرادی که مبتلا به عفونت اچ آی وی هستند در ابتدا ممکن است احساس بیماری و ناخوشی نداشته باشند. به هر حال این عفونت غالبا با علایم مختلفی همراه است که بسته به اینکه چه مدت است فرد به آن آلوده است، متفاوت است. از آنجایی که ویروس اچ آی وی عملکرد دستگاه ایمنی را تحت تاثیر قرار می دهد، افرادی که به این بیماری مبتلا هستند دچار بیماری های مختلفی می شوند. در صورتی که فرد تحت درمان قرار نگیرد، علایم بیماری بیشتر و شدیدتر شده و مدت زمان طولانی تری فرد را آزار می دهد. به طور کلی علایم ایدز عبارت است از: تورم غدد لنفاوی، تب، لرز و تعریق شبانه، اسهال، کاهش وزن، سرفه و تنگی نفس، خستگی دایمی، زخم های پوستی، تاری دید و سردرد و حتی ابتلا به سایر عفونت ها مانند انواع پنومونیا.
▪ در مورد درمانش هم توضیح می دهید؟
ـ عفونت اچ آی وی با داروهای مختلف ضدویروسی و به عبارت دیگر، بهره گیری از خدمات درمان تخصصی ضد رتروویروسی درمان می شود، به طوری که فرد احساس بهتری داشته باشد و طول عمرش کمی افزایش یابد اما در حال حاضر درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد.
▪ متاسفانه هنوز انگ زدن به بیماران مبتلا به ایدز در جامعه وجود دارد و معمولا مبتلایان نمی توانند درباره بیماری خود به راحتی با دیگران حرف بزنند. در این زمینه چه باید کرد؟
ـ شناختن راه هایی که از طریق آنها، عفونت اچ آی وی منتقل نمی شود، بسیار مهم است زیرا موجب می شود افراد نگرانی های بی مورد خود را در مورد ابتلا به عفونت اچ آی وی کنار بگذارند. خلاف تصور غلط بسیاری، این عفونت از طریق تماس های معمول مثل دست دادن، بغل کردن و در آغوش گرفتن، عطسه و سرفه، تماس در اتوبوس یا قطار، نیش حشرات، تماس با حیوانات، نوشیدن آب از شیر آب، شنا در استخری که افراد مبتلا نیز در آن شنا کرده اند و در وسایل نقلیه منتقل نمی شود و این نکته به ویژه در خصوص افرادی که با مبتلایان به این بیماری زندگی می کنند، اهمیت زیادی دارد. اما یک نکته را نباید از یاد برد که بدترین عامل انتقال این بیماری، ترس است؛ به این معنی که اگر رویکرد منفی جامعه نسبت به آن ادامه داشته باشد، افراد مبتلا و مشکوک هرگز بیماری خود را آشکار نخواهند کرد و این یعنی زندگی در منطقه خطر. از طرفی، افراد مبتلا به اچ آی وی مثبت، بسیار آسیب پذیرند و نیازمند حمایت های روحی و روانی مناسب از طرف خانواده و جامعه هستند. حمایت از افراد آلوده و بیمار، نه تنها به عنوان یک فرد بیمار و نیازمند اهمیت دارد بلکه با کاهش احتمال رفتارهای پرخطر آنها باعث تضمین سلامت جامعه هم خواهد شد. به این افراد باید در زمینه تامین مسکن و اشتغال و… کمک کرد تا بتوانند با داشتن یک زندگی سالم، از رفتارهای نادرست دور بمانند.
در بسیاری از کشورها موفق شده اند افراد خانواده را به حمایت از مبتلایان ترغیب کنند و بیماران را در فعالیت های روزمره مشارکت دهند. اگر بیمار را در خانواده بپذیریم و با او برخورد و رفتار صحیحی داشته باشیم، افرادی که مشکوک به بیماری هستند، برای تشخیص و درمان بهتر و سریع تر مراجعه می کنند و در نتیجه بیماران بیشتری شناسایی می شوند و ویروس، بهتر در جامعه کنترل می شود. اما اگر برخورد جامعه و خانواده با بیماران، منفی باشد و آنها را منزوی کنیم، حالت زیرزمینی و مخفی به خود می گیرد و قسمت عمده بیماری در جامعه پنهان خواهد ماند و طبیعی است که روز به روز آمار بیماران مبتلا به ایدز بیشتر خواهد شد.
حفظ روحیه در درمان و پیشگیری از ایدز در بیمار و خانواده اش نقش اساسی دارد. روحیه فرد می تواند در سیر ویروس تاثیرگذار باشد و آن را کنترل کند. از طرفی در پیشگیری هم موثر است، چون وقتی بیمار پذیرش شود و اختلالات روانی پیدا نکند، خود او مقید به پیشگیری از انتقال به دیگران خواهد شد. در غیر این صورت، روحیه انتقام جویانه پیدا می کند و باعث انتقال ویروس به دیگران خواهد شد. به همین دلیل است که در بررسی سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۰۱ میلادی، آمده است: «طرد کردن افراد آلوده از سوی خانواده و جامعه موجب محرومیت آنها از فعالیت های اجتماعی و کاری و محرومیت از حقوق اولیه بشری می شود». در مجمع عمومی سازمان ملل هم اولین قدم برای مبارزه علیه ایدز، شکستن دیوار سکوت و انگ زدن، پذیرش افراد آلوده و بیماران ایدزی در جمع خانواده و حضورشان در جامعه اعلام شده است. حالا دیگر بسیاری از آدم ها پذیرفته اند که مساله ایدز همان اندازه که یک مشکل بهداشتی است، یک مشکل اجتماعی نیز هست و کنترل اپیدمی ایدز در جهان، هم بستگی و حمایت از افراد و خانواده قربانیان را می طلبد.