جدا از فواید روزه گرفتن برای روح انسان که منجر به تلطیف وجود می شود و محملی برای درک نور الهی می شود, روزه گرفتن از نظر علمی و پزشکی نیز فواید بسیار زیادی دارد که در این مقاله به تعدادی از آنها اشاره شده است
یکی از فوائد و منافع فرعی روزه داری، که با خودداری از هر گونه خوردن و آشامیدن ارادی، به دست می آید، پالایش، پاک سازی و نوسازی در سیستم متابولیک بدن است که سلامتی اندام های بدن، به ویژه اندام های حیاتی بدن را به دنبال دارد.
روزه داری، یکی از اعمال و مناسک های عبادی مسلمانان و تمامی پیروان شرایع الهی در طول تاریخ ادیان توحیدی است![۱] در میان مناسک و رفتارهای دینی، روزه داری، تنها عملی است که ماهیتش، جز ترک برخی اعمال نیست؛ یعنی همین که فرد، کارهای خاصی را، در محدوده زمانی معین، انجام ندهد، روزه داری تحقق یافته است.[۲]
هر چند از لحاظ معنوی و سلوک جامع دینی، روزه داری، ظاهری دارد و باطنی و هر کدام از این دو وجهه، آداب و شرایطی، امّا آن چه با افسوس، صورت غالب در سلوک عبادی مسلمانان مورد توجه و عنایت است، همان جنبه ظاهری و ترک خوردن و آشامیدن و لذت جنسی است.
از دیدگاه قرآن حکیم، حکمت اصلی و اساسی وجوب روزه برای مؤمنان، ستیز با خواهش های مشروع نفسانی، با هدف رسیدن به تقوا و توانمند شدن در نبرد با خواسته های نامشروع است. فردی که با اراده و از روی آزادی و اختیار، برای مدت معینی، از انجام کارهای حلال و مشروعی که طبیعت حیوانی او با قوت طالب آن است، صرف نظر می کند، آرام آرام از لحاظ روانی و شخصیتی، چنان توان مند می شود که خواهد توانست در موقعیت های گوناگون، از اعمال و رفتارهای نادرست و نامشروع، خصوصاً گناهان کبیره، پرهیز کرده و از ایمان و کرامت خود محافظت کند. در کنار این حکمت اصلی، حکمت های فرعی دیگری نیز وجود دارد که برخی جنبه ی جسمی، برخی جنبه ی تربیتی و انگیزشی و برخی جنبه ی اخلاقی دارند. حکمت هایی از قبیل، یادآوری تشنگی و گرسنگی قیامت برای دوری از گناه، همدردی با فقیران و تهی دستان و انگیزه برای یاری آن ها و…
یکی از فوائد و منافع فرعی روزه داری، که با خودداری از هر گونه خوردن و آشامیدن ارادی، به دست می آید، پالایش، پاک سازی و نوسازی در سیستم متابولیک بدن است که سلامتی اندام های بدن، به ویژه اندام های حیاتی بدن را به دنبال دارد.[۳]
بدن ما برای سوخت و ساز خود از سه منبع عمده، قندها، چربی ها و پروتئین ها تغذیه می کند و هر کدام از این سه دسته و دیگر مواد لازم، مثل ویتامین ها و مواد معدنی، نقش مهم و حیاتی در سلامت و بقای حیات نباتی و حیوانی ما دارند. در طول سال، حجم زیادی از غذاهای متنوع وارد سیستم گوارش می شود که بخشی از آن، در طول شبانه روز، پس از عبور از مراحل هضم و جذب، وارد خون شده و توسط سلول های بدن به کار گرفته می شود. این مواد، یا در چرخه نوسازی سلول ها و یا در تولید انرژی برای انجام فعالیت های گوناگون بدن به مصرف می رسند؛ ولی مقداری، که بیش از نیاز بدن، وارد سیستم شده باشد، یا به صورت نشاسته حیوانی در کبد و ماهیچه ها و یا به صورت چربی، در جاهای مختلف بدن، ذخیره می شود. قسمتی از این حجم مواد ذخیره شده برای محافظت از بدن در مواقع گرسنگی لازم و ضروری است اما بخش زیادی از آن، موجب چاقی و زمینه ساز انواع بیماری هاست. روزه داری یکی از شیوه هایی است که علاوه بر تصحیح و اصلاح رژیم غذایی، موجب سوختن حجم زیادی از چربی هایی است که بدون مصرف در بدن ما ذخیره شده و می توانند عامل بیماری گوناگون شوند.
توجه داشته باشید که مهم ترین اندام بدن ما مغز است که همه کارکردهای بدنی و روان شناختی ما را مدیریت و کنترل می کند. مغز که توده بهم فشرده ای از چربی است، تنها با مصرف کلوگز، قادر به فعالیت است؛ یعنی غذای اصلی و یگانه مغز، قند ساده است.
در هنگام روزه داری، به طور طبیعی، قند خون، کاهش می یابد و کارکردهای مغزی تا اندازه ای، دچار رکود می شود. هر چه طول دوره کاهش قند در خون، طولانی تر می شود، دست رسی مغز، به گلوکز، کم تر می گردد و ممکن است حالات ناخوشایندی در روان فرد ایجاد شود. این وضعیت، هنگامی که با شرایط و عوامل دیگری همراه شود، شدت بیش تری می یابد. عواملی مانند: عادات غذایی نادرست، استرس های محیطی (مانند گرمای طاقت فرسا، ترافیک های سنگین، ازدحام و شلوغی، سروصداهای زیاد…)، تنش های میان فردی و زمینه های شخصیتی فرد برای پرخاش گری و عصبانیت. بنابراین، عصبانیت، بی حوصلگی، تند مزاجی و احیاناً پرخاش گری، در افراد روزه دار، در ساعات پایانی روز، امری طبیعی است که باید با تمهید شرایطی از شدت و فراوانی آن کاسته شود. در این جا به پاره ای از راهکارهای لازم برای جلوگیری از این مسأله ناخوشایند اشاره می شود:
۱٫تصحیح عادت های غذایی نادرست در طول سال؛ متأسفانه در فرهنگ رفتار غذایی ما ایرانی ها، استفاده مفرط از شیرینی ها به خصوص، شیرینی های غیر طبیعی و صنعتی، بسیار فراوان است. وقتی در شبانه روز، حجم زیادی از مواد قندی (خصوصاً قندهای ساده) را وارد بدن می کنیم، بدن ما کم کم نه تنها به این مقدار از شیرینی معتاد شده، بلکه روز به روز طالب قند بیش تری می گردد. این رفتار غلط غذایی، موجب می شود که اگر به خاطر موانعی، از جمله روزه داری، قند مطلوب بدن کاهش یابد، واکنش هایی از قبیل بی حالی، بی حوصلگی، خستگی، عصبانیت و پرخاش گری، بیش تر پدید آید بنابراین، افراد باید عادت های غذایی زیان بار و نادرست خود را اصلاح کرده تا در هنگام روزه داری، دچار عوارض کاهش قند خون، نشوند.
۲٫استفاده از قندهای ترکیبی و طبیعی در هنگام افطار و سحر، به جای قندهای ساده و غیر طبیعی؛ عسل، خرما، نان، برنج، میوه ها و مغزها بهترین منابع قندهای ترکیبی اند که فرایند جذب و سوختن آن ها در بدن، با کندی بیش تری صورت گرفته و به تدریج وارد چرخه متابولیک بدن می شوند و کمک می کنند که بدن و سیستم عصبی با کمبود قند مواجه نشود.
۳٫پرهیز از عوامل استرس زا، مانند: ماندن در ترافیک سنگین، قرار گرفتن در زیر آفتاب، هوای گرم، سروصدای بیش از حد، کار زیاد، ارتباط های تنش زا و در مقابل، استراحت بیش تر به خصوص، در ساعات پایانی روز، توصیه می شود.
۴٫توجه به جنبه های معنوی و اخلاقی روزه داری و برنامه ریزی عبادی، در طول شبانه روز، به آرامش بیش تر فرد کمک می کند. وقتی افراد، فارغ از حکمت ها و اهداف معنوی نهفته در روزه داری، صرفاً به روزه، به عنوان ترک اجباری خوردنی ها و نوشیدنی های مورد علاقه نفس، نگاه می کنند، تحمل چنین محرومیت هایی سخت تر و دشوارتر می شود و قرار گرفتن در حالت تعارض میان اجباری که از سوی دین وضع شده و رغبت شدیدی که بدن به خوردن و نوشیدن دارد، فرد را مستعد پرخاش گری و خشونت می کند. بنابراین، آمادگی فکری، انگیزشی و برنامه ریزی رفتاری لازم جهت بهره برداری از فرصت معنوی و اخلاقی ماه مبارک رمضان، نه تنها به آرام سازی روزه دار کمک می کند، بلکه در رسیدن به ثبات و ریشه دارشدن صفات نیک و خصلت های ستوده الهی در شخصیت او مدد می رساند.
۵٫عصبانیت و تحریک پذیری برخی از افراد به هنگام روزه داری به علت پرخوری آن ها به هنگام سحراست، که بدن را در طول روز برای جذب آب فعال و تشنگی را تشدید می کند بنابر این، توجه به تنظیم مقدار غذای دریافتی در زمان سحر و افطار و پرهیز از پرخوری لازم است.
۶٫گاهی برخی از افراد ممکن است در طول روز دچار حالات ناخوشایندی مثل گرگرفتگی شوند. علت این امر این است که هورمون انسولین و قندخون روزه دار کم و تجزیه چربی ها بیش تر می شود. افرادی که قبل از افطار دچار گرگرفتگی می شوند، باید سوخت و ساز و متابولیسم چربی خود را بررسی کنند؛ شاید یکی از علت های این مسأله، نخوردن سحری باشد.
سنتهای قدیمی مزایای بالقوه ای برای بدن و درمان بیماریها دارند. تحقیقات دکتر Mark Mattson نشان می دهد روزه داری که اخیراً به عنوان یک درمان پزشکی معرفی شده است، می تواند برای برخی بیماریها بهتر از دارو عمل کند.
غالباً افراد مقدار زیادی مواد غذایی در طول روز مصرف می کنند، بدون اینکه انرژی زیادی را صرف کنند. این مسئله در طول زمان مشکلاتی را برای فرد بوجود می آورد، از آنجائیکه بیشتر غذاهای مصرفی غذاهای ناسالمی هستند و غالباً در مقادیر زیاد مصرف می شوند، بیماریهایی نظیر فشارخون، بیماریهای قلبی-عروقی، چاقی و حتی دیابت نتیجه ای این رفتارها خواهد بود. روزه داری یک ناجی جدید برای این بیماریها است و مزایای آن بی شمار است.
برخی نتایج این مطالعه عبارت است از :
۱٫ روزه داری می تواند ترمیم DNAرا افزایش دهد و دفاع آنتی اکسیدانی بدن را تحریک و تقویت کند.
۲٫ تعادل کالری می تواند ابزاری برای کنترل وزن باشد.
۳٫ زنان و مردان بی تحرک بالای ۱۸ سال به ترتیب فقط به ۲۰۰۰ و ۲۵۰۰ کالری در روز نیاز دارند نه بیشتر.
فواید روزه برای سلامتی
۱٫ روزه و چربی خون
مطالعات محققان نشان می دهد، روزه گرفتن برای افرادی که مبتلا به چربی خون بالا هستند، بسیار مفید است. روزه به مبارزه علیه چربی های بد خون یعنی LDL پرداخته و برعکس میزان چربی های مفید خون HDL را افزایش می دهد.
بدن در مدت زمان روزه داری از چربی های ذخیره شده، استفاده می کند که این کار کاهش توده های چربی بدن و همینطور کاهش وزن را به دنبال دارد. زیرا یکی از دلایل مهم افزایش وزن و چاقی، تجمع چربی های بد در بدن است. به همین دلیل روزه گرفتن می تواند برای افرادی که به چربی خون مبتلا هستند، مفید باشد.
۲٫ تاثیر روزه گرفتن بر دستگاه گوارش
دستگاه گوارش را می توان یکی از پرکارترین دستگاه های بدن نامید زیرا گوارش دائما در حال هضم غذاست تا بتواند مواد مورد نیاز سایر قسمت های بدن را تامین کند. دستگاه گوارش روزه داران در ماه رمضان می تواند استراحت کرده تا بدن از ابتلا به بیماری های گوارشی در امان بماند.
۳٫ تاثیر روزه داری بر ترشح هورمون ها و سلول ها
روزه می تواند به تنظیم عملکرد و همینطور کنترل ترشح هورون ها پرداخته زیرا بسیاری از اختلالات هورمونی به دیل رژیم غذایی نامناسب و همینطور وزن زیاد بروز می کند. در صورتی که در ماه رمضان و با دنبال کردن یک رژیم غذایی متعادل می توان تا حد زیادی به تنظیم فعالیت هورمون ها پرداخت.
از دیگر فواید روزه داری می توان به تنظیم متابولیسم بدن اشاره کرد که باعث کاهش قند خون و همینطور کنترل فعالیت کبد می شود.
۴٫ تاثیر روزه بر ترمیم بافت ها
روزه داران در این ماه می توانند به ترمیم و رفع التهاب های سلول های بدن خود کمک کنند. انرژی بدن در روزه داری به جای آنکه صرف گوارش یا هضم مواد غذایی شود به ترمیم بافت، سلول ها یا افزایش قدرت سیستم ایمنی می پردازد.
۵٫ روزه و سم زدایی
سم زدایی، یکی از مهمترین فواید روزه داری است. سم زدایی با روزه گرفتن به طور طبیعی انجام می شود و سم از روده ها، کبد، کلیه، ریه و … خارج می شود.
۶٫ روزه و کنترل چاقی
یکی از فواید مهم روزه داری را می توان در کنترل وزن و چاقی دانست. بدن در ماه رمضان به کاهش دفعات وعده های غذایی عادت می کند و این عادت غذایی می تواند رژیم غذایی غلط و نادرست گذشته را اصلاح کند تا با سوخت بافت های چربی بتوان به تناسب اندام دست پیدا کرد.
۷٫ تاثیر روزه بر دیابت نوع ۲
روزه و دیابت نوع ۲ (دیابت بزرگسالان یا دیابت غیر وابسته به انسولین) در نتیجه عدم توانایی بدن در تولید انسولین کافی یا ناتوانی در استفاده بهینه از انسولین تولیدی رخ می دهد. این نوع دیابت اغلب در بزرگسالان رخ می دهد.
اضافه وزن و افزایش دریافت مواد غذایی پر چرب و پرکربوهیدرات در بیماران مبتلا به دیابت منجر به افزایش قند خون و همینطور افزایش وزن می شود. اما بیماران دیابتی با کاهش دریافت کالری می توانند مانع از ذخیره موادی مانند قند و شکر شوند.
۸٫ روزه و افسردگی
روزه نه تنها بر جسم انسان تاثیر دارد بلکه روح انسان را نیز صیقل داده و در درمان بیماری های روحی و افسردگی مفید است زیرا روزه تاثیر ضد افسردگی نیز دارد.
منابع جهت مطالعه ی بیش تر:
۱٫اصفهانی، محمدمهدی، بهداشت تغذیه در روزه داری، تهران: موسسه فرهنگی جهان رایانه کوثر، ۱۳۸۶٫
۲٫جزایری، غیاث الدین، اعجاز خوراکی ها، تهران: امیرکبیر، ۱۳۹۱٫
۳٫معظمی، داوود، مقدمات نوروسایکولوژی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، ۱۳۹۰٫
۴٫تغذیه مناسب در ماه رمضان، تهران: ویستا، ۱۳۹۱٫
۵٫دریایی، محمد و رسول حیدری، فرهنگ و آداب روزه داری با غذاهای طبیعی، تهران: سبحان نور، سفیر اردهال، ۱۳۹۱٫
۶٫حائری روحانی، سید علی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریز، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، ۱۳۹۰٫
۷٫کرمانی، محمدصادق، معجزه ای برای چاق ها و لاغرها، قم: یاس زهرا (س)، ۱۳۸۵٫
پی نوشت ها
۱٫ «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ کما کتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکمْ لَعَلَّکمْ تَتَّقُون؛ ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما واجب شده همانطور که بر اقوام قبل از شما واجب شده بود شاید با تقوا شوید.» (بقره/آیه ی۱۸۳)
۲٫ ر.ک. توضیح المسائل مراجع تقلید، مباحث مربوط به روزه داری.
۳٫ پیامبر اعظم(ص) می فرمایند: «صُومُوا تَصِحُّوا؛ روزه بگیرید تا سالم و تندرست بمانید.»