درباره یائسگی زودرس خانم زهره ق, با حضور دکتر میرفرهاد قلعه بندی فلوشیپ اختلالات خواب, دکتر سیدرضا صفایی فوق تخصص خون, دکتر علامه متخصص طب سالمندان, دکتر بهروز بیرشک روانشناس, دکتر شیرین نیرومنش متخصص زنان و دکتر محمدرضا وفا متخصص تغذیه
نمی‌دانم چرا چند وقت است حالم دگرگون است، اصلا مثل همیشه نیستم، وضعیت روحی‌ام تغییر کرده و کسل و بی‌حوصله‌ام…
مگر چند سالم است، چرا تپش قلب گرفته‌ام و گر می‌گیرم؟ شاید دارم یائسه می‌شوم!
تازگی‌ها قاعدگی‌هایم نامنظم شده، یا زود به زود قاعده می‌شوم یا اینکه فاصله بین آنها زیاد میشود یا خون‌ریزی‌هایم کم است یا زیاد، یعنی چی؟ این می‌تواند علامت چی باشد؟ یعنی دارم یائسه می‌شوم؟ اما من هنوز جوانم و یائسگی را دوست ندارم. نمی‌خواهم یائسه بشوم، اصلا با شنیدن این کلمه احساس پیری می‌کنم. فکر می‌کنم دیگر سرزندگی جوانی را ندارم. حس مادربزرگ بودن به من دست می‌دهد. ای کاش می‌شد اسم یائسگی را عوض کرد و جایش چیز دیگری گذاشت. با شنیدن این کلمه دچار یأس و ناامیدی می‌شوم، انگار عمر و جوانی‌ام دارد تمام میشود، اما می‌دانم با اتمام قاعدگی، دوره‌ای دیگر از زندگی‌ام شروع میشود. باید بپذیرم که این هم بخشی از زندگی است.
اینها حرف‌های خانم‌هایی است که در سنین یائسگی به سر می‌برند و هر کدام نشانه‌های خاصی را تجربه کرده‌اند و از دید خود اتمام قاعدگی را توصیف می‌کنند. شاید شما هم در آستانه رسیدن به این مرحله تازه زندگی باشید. پس با موضوع این هفته ما خانم زهره ق. همراه شوید.
خانم زهره ق. از مواجهه‌اش با علائم یائسگی می‌گوید:
میـانسـالـی با سـرگـیـجـه، تـپـش قـلـب،بی اشتـهـایـی و اضطـراب آمـد!
▪ نشانه‌های شما از چه زمانی و چگونه شروع شد؟
– در آبان‌ماه گذشته (یعنی ۶ ماه پیش)، یک شب با سرگیجه‌ای وحشتناک مواجه شدم. حالم خیلی بد بود. تحمل کردم و خوابیدم. تقریبا یک هفته سرگیجه مرا آزار می‌داد. این حالت با لرزش شروع شد طوری که تمام بدنم از داخل می‌لرزید و خالی شدن ناگهانی دلم، مرا می‌آزرد. به اصطلاح دلم هری می‌ریخت پایین. بعد بیشترین چیزی که اذیتم می‌کرد همان لرزش‌هایی بود که تقریبا همیشه اتفاق می‌افتاد. بعد از مدتی دچار ناراحتی گوارشی شدم. در حالی که قبلا اصلا مشکلی نداشتم.
▪ چه حالت‌هایی؟ می‌توانید بیشتر توضیح دهید؟
– بله، حالتی مثل ویار و اصلا میلی به غذا نداشتم. صبح‌ها با حالت تهوع زیاد از خواب بیدار می‌شدم طوری که نمی‌توانستم مسواک بزنم. بوی خمیردندان حالم را بد و خیلی از بوها مرا اذیت می‌کرد.
▪ آیا به غذای خاصی علاقه داشتید یا هیچ غذایی را دوست نداشتید؟
– اصلا به غذا میل نداشتم طوری که این چند ماه وزنم بسیار کم شد، هیچ غذایی دوست نداشتم و به زور به من غذا می‌دادند.
▪ چه وقت تصمیم گرفتید به پزشک مراجعه کنید؟
– بعد از یک هفته به پزشک عمومی مراجعه کردم. دچار استرس شدید شده بودم. در حالی که قبلا این‌طور نبودم. روپوش سفید او را که دیدم، حالم بدتر شد. از پزشک می‌ترسیدم، طوری که مجبور شدند ابتدا به من یک «آلپرازولام» بدهند تا کمی آرام شوم. این ترس باعث شد دچار تپش قلب شدیدی شوم. نوار قلبم لحظه به لحظه تغییر می‌کرد، هر بار فشارم را کنترل می‌کردند، با دفعه پیش متفاوت بود، طوری که در یک اتاق با یک اتاق دیگر فشارم تغییر داشت. در خانه فشارم کمتر و در حد طبیعی بود. برای درمان تپش قلبم هم دارویی به من داده شد. به پزشک داخلی مراجعه کردم، ایشان تشخیص دادند که دچار اضطراب شدید شده‌ام. وقتی شرایطم را برای ایشان توضیح دادم، درنهایت تشخیص دادند که اینها علائم یائسگی است و به دلیل تغییرات هورمونی در بدن من به وجود می‌آید.
▪ آیا قاعدگی شما دچار تغییری شده بود؟
– خیر، تغییری نداشت، البته گاهی بین ۱۴ یا ۲۰ روز پاک بودم اما این حالت چند بار اتفاق افتاد و بعد به حالت طبیعی برگشت. من همیشه قاعدگی طبیعی‌ای داشتم اما این اضطراب شدید هنوز همراه من بود. طوری که یک شبانه‌روز دستگاه فشار را به من وصل کردند تا تعییرات فشار خونم را در ۲۴ ساعت شبانه‌روز کنترل کنند. پزشکان دیگری هم رفتم و همه گفتند که هیچ ناراحتی خاصی ندارم. برای بررسی علت سرگیجه‌هایم از سرم سی‌تی‌اسکن انجام شد اما خوشبختانه همه چیز سالم بود و حتی نتایج آزمایش‌های خون خوب بود. حتی نزد روان‌پزشک هم رفتم. تشخیص دادند که دچار اضطراب شدید شده‌ام و حملات پانیک و ترس به من دست می‌دهد. روان‌پزشک هم معتقد بود در آستانه یائسگی هستم و این اضطراب به همین دلیل است.
▪ چه داروهایی برایتان تجویز شد؟
– داروهای مختلفی برای آرام شدن تجویز کردند. از «آلپرازولام» گرفته تا داروهای گیاهی، اما این داروها به من نساخت و همچنان حالت‌های ناخوشایندی داشتم. حالت گرگرفتگیام بسیار شدید بود و کلافه‌ام می‌کرد.
▪ آیا در خانواده‌تان کسی دچار این مشکلات شده بود؟
– بله، خواهرم که یک سال از من بزرگ‌تر است، دو سال پیش این حالت‌ها را داشت. پزشک برایش آرام‌بخش تجویز کرد و بعد از مدتی خوب و سپس یائسه شد. البته کسی به او نگفته بود که این حالت‌ها، نشانه یائسگی است. همه گفتند دچار اضطراب شدید شده است. من هم نزد پزشک ایشان که متخصص گوارش است، رفتم. تمام حالت‌ها را بازگو کردم. ایشان تمام بدن مرا معاینه کردند و گفتند که در آستانه یائسگی هستم. ناراحتی معده، درد در ناحیه زیر شکم، پشتم و سر دلم داشتم. ایشان با خوشرویی تمام به همه حرف‌هایم گوش دادند، مرا معاینه کردند و نتیجه آزمایش‌ها را دیدند، سپس گفته: «تا به حال شمعی را دیده‌ای که در حال خاموش‌شدن است؟ در آخرین لحظه ناگهان پرنور و کمی شعله‌ور و بعد با صدایی کمی بلند ناگهان خاموش میشود.»
خیلی برایم جالب بود، من به هیچ‌وجه از این پزشک نمی‌ترسیدم و خیلی راحت با ایشان صحبت می‌کردم. وی به من گفت بدن من هم مانند این شمع و در آستانه یائسگی است این مرحله باعث استرس و اضطراب میشود. با خوردن داروی آرام‌بخش حالت‌های ناخوشایند همه از بین رفت و وزنم به حالت طبیعی برگشت. حالا هر ماه که می‌خواهم قاعده شوم، دو، سه روز قبل دوباره این حالت‌ها به سراغم می‌آید اما با شدت کمتر. فقط کمی دلشوره دارم و بی‌اشتها می‌شوم اما وقتی داروهایم را به موقع می‌خورم، حالم بهتر است و گرگرفتگیام هم کمتر میشود. در حالت معمولی گرگرفتگی ندارم اما وقتی قرصم را سر وقت نمی‌خورم، این حالت می‌شوم. این حالت‌ها فقط تا یک هفته پس از قاعدگی وجود دارد یعنی زمانی که تخمک‌گذاری در حال انجام است وجود دارد. به دلیل استرس زیاد، کمی چربی‌خونم افزایش پیدا کرد که با خوردن دارو، کاهش پیدا کرد.
▪ آیا در خوابتان هم خللی وارد شده بود؟
– بله. خیلی زیاد، من فرد بدخوابی بودم و با کوچک‌ترین صدا از خواب می‌پریدم. از وقتی دچار این مشکلات شدم، حتی خواب‌های پریشان هم می‌دیدم اما حالا هم حالم خوب است و هم خوب می‌خوابم.
● نگاه اول
نظر دکتر مطهره علامه رئیس اداره سلامت میانسالان دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت درباره سوژه یـائـسـگی یـعـنـی شـروع شیـریـن مـیـانـسـالـی
با شروع دوران یائسگی تغییراتی در بدن آغاز میشود که بخش مهمی از آن مربوط به پایان دوره تولیدمثل است. متوسط سن شروع قاعدگی یعنی شروع فعالیت تخمدان‌ها در دختران، حدود سالگی است و یائسگی یا قطع تولید استروژن تخمدان‌ها و در نتیجه قطع قاعدگی، به مدت بیش از یک سال در سن متوسط سال (از تا سال) اتفاق می‌افتد. زنان حدود یک‌سوم عمر خود را در این دوره به‌سر می‌برند.
دوره یائسگی به‌طور متوسط ۴ سال طول می‌کشد. این دوران ممکن است چند سال قبل از قطع قاعدگی آغاز شود.در این سال‌ها میانسالی فرامی‌رسد و دوران پربار استفاده از انبوه تجربه‌های شیرین و تلخ آغاز میشود، اما این به معنای پایان دوره سرزندگی نیست. یائسگی می‌تواند و باید آغاز یک زندگی جدید و نویدبخش باشد. زنان در این دوره تجربه‌هایی را که به قیمت گزافی به‌دست آورده‌اند، در اختیار عزیزترین افراد خانواده خود قرار می‌دهند و خودشان نیز در مسیر آینده زندگی از آن بهره‌مند میشوند.
اگر نسبت به این دوره سنی احساس مثبتی وجود ندارد، احتمالا تحت تاثیر برخی عقاید فرهنگی خاص در زمینه میانسالی است که لزوما صحیح نیستند.
منوپاز می‌تواند شروع مرحله تازه‌ای از زندگی باشد. این دوره از نظر تغییرات جسمی، روحی و اجتماعی دوره تازه‌ای در زندگی است و اگر زنان با نگرش مثبت به این پدیده طبیعی بنگرند، می‌توانند این دوره تازه را به دوره‌ای شیرین‌تر از گذشته تبدیل کنند. مطمئن باشید زنان می‌توانند آینده مورد علاقه خودشان را رقم بزنند و آینده آنان به دستان خودشان ساخته میشود. برای این مساله باید پیام‌هایی که دریافت می‌کنند فیلتر کنند. یعنی پیام‌های منفی را نشنیده بگیرند و به آنها اهمیت ندهند و پیام‌های مثبت را جایگزین کنند.
پیام‌های منفی معمولا برتنهایی، ناتوانی، ناکارآمدی، عدم انگیزه بعد از اتمام فعالیت‌های مادری، اتمام جوانی و تمایلات جنسی و اتمام دوره یادگیری تاکید دارند اما واقعیت آن است که زنان پس از خاتمه نقش مادری باید مجددا خود را نشان دهند و پلی برای آینده خود بزنند و طرح‌های ناتمام خود را پیاده و اهداف جدید زندگی خود را تعریف و انگیزه‌های خود را تقویت کنند. آنها با پیدا کردن دوستان جدید در مکان‌های ورزشی، جلسات مذهبی و سایر اجتماعات می‌توانند پرمشغله‌ترین دوران زندگی را برای خود فراهم و روابط خانوادگی و اجتماعی خود را تقویت کنند. زنان در دوره یائسگی می‌توانند دست به فعالیت‌های اجتماعی تازه‌ای مانند شرکت در کلاس‌های آموزشی و برنامه‌های انتخاباتی و… بزنند و حتی مشاغل جدیدی را تجربه کنند. بسیاری از زنان در سن یائسگی نیز در کلاس‌های مختلف شرکت می‌کنند و چیزهای متفاوتی فرامی‌گیرند.
برخی زنان در همین دوره سنی به دانشگاه راه یافته‌اند یا تجربه‌ها و خاطرات خود را نوشته و منتشر کرده‌اند. در واقع ارزش زنان به عقل و درک و توانمندی‌های مختلف آنان بستگی دارد نه قدرت باروری یا اتمام قاعدگی آنان.
زنان با اقدامات مثبت می‌توانند نسبت به زندگی بعد از ۵۰ سالگی دید خوبی داشته باشند. آنها باید درباره دیدگاه‌ها، برنامه زندگی و فعالیت‌های آینده خود با دوستانشان صحبت، نظریه‌های مثبت درباره استعدادهای زنان در سن بالاتر را در ناخودآگاه خود تقویت و با تصورات سنتی درباره خودشان مبارزه کنند. همچنین به برخی از ویژگی‌های دوران یائسگی که جنبه‌های مثبت و موهبت‌های آن هستند، فکر کنند. مواردی مثل درمان انقباض‌های دردناک عضلات، درد لگن حین تخمک‌گذاری، علائم روحی پیش از قاعدگی، نگرانی از بارداری ناخواسته و برقراری ارتباط زناشویی بدون ترس از بارداری و تکرار تجربه مثبت سال‌های اول زندگی بعد از ازدواج بدون حضور فرزندان.
تصوری در عامه مردم وجود دارد که خانم‌های سیده دیرتر از خانم‌های دیگر به سن یائسگی می‌رسند. بیشتر مطالعات بر تاثیر توارث و نژاد بر سن یائسگی تاکید دارند طوری که برخی دانشمندان به تاثیر درصدی ژن‌ها بر سن یائسگی تاکید می‌کنند. تعامل فاکتورهای اجتماعی و اقتصادی با مذهب در زنان را نیز نباید نادیده گرفت.
بسیار جالب است که سن منوپوز در دهه‌های اخیر در حال کاهش است و جالب‌تر آنکه آمارها نشان می‌دهند تغییرات الگوی باروری در جهت افزایش دوره باروری و سن منوپوز بوده است اما برخی تغییرات قوی‌تر عمل کرده و متوسط سن یائسگی را کاهش داده‌اند. این عوامل با شیوه زندگی زنان در عصر حاضر مرتبط هستند. سیگار کشیدن، شیوه زندگی همراه با استرس‌های شغلی و خانوادگی و اجتماعی و تغذیه ناسالم باعث میشوند دوره پری‌منوپوز طولانی و علائم آن شدیدتر شود و منوپوز زودتر اتفاق بیفتد.
کلیدهای طلایی سلامت و شادابی در دوران گذار یائسگی و پس از آن به راحتی در دسترس همه زنان هست فقط باید با این کلیدها قفل‌های نامرئی تصورات ذهنی خود و اطرافیان‌شان را بگشایند تا از زندگی بیشتر از پیش لذت ببرند.
شاه‌کلید این قفل نامریی «شیوه زندگی سالم» است. زنان با در دست داشتن این کلید بعد از یائسگی هم می‌توانند از زندگی لذت ببرند. ورزش یا پیاده‌روی منظم، سه بار در هفته، به مدت ۳۰ دقیقه را فراموش نکنند. وزنشان را در حد مناسب نگه‌دارند. از شیر و لبنیات بیشتر استفاده کنند و مصرف چربی و نمک و قند را به حداقل برسانند و سیگار را ترک کنند.
● نگاه دوم
یائسگی خواب را مختل می‌کند
دکتر میرفرهاد قلعه‌بندی
فلوشیپ اختلالات خواب و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
جالب است بگوییم گرچه شیوع شکایت‌های خواب در زنان دو برابر مردان است ولی ۷۵ درصد پژوهش‌های خواب روی مردان صورت گرفته است.
با وجود فراوانی شکایت‌های خواب در زنان، ساختار عمومی خواب در زنان تفاوت‌های مهمی با مردان ندارد.
تفاوت در وضعیت جسمانی، هورمون‌های جنسی و نقش‌های اجتماعی و تبعات اقتصادی- اجتماعی و روانی آن می‌تواند در افزایش مشکلات خواب خانم‌ها نقش داشته باشد.
هورمون‌های جنسی روی ریتم سیرکادین (ریتم
۲۴ ساعته خواب – بیداری) و خواب تاثیر می‌گذارد.
شاید بتوان گفت تا قبل از بلوغ به طور کلی خواب در دختران و پسران مشابه و یکسان است. تفاوت بارز جنسیتی در خواب از دوران بلوغ شروع میشود.
تغییرات شدید فیزیولوژیک، هورمون‌ها، حرارت بدن و هیجان‌ها در طی بلوغ، عادت ماهیانه، بارداری و یائسگی تاثیرات عمیقی بر کیفیت خواب، کارکرد روزانه و احساس سلامت و نشاط در دختران جوان و خانم‌ها دارد.
پژوهش‌ها نشان داده در ۵۰ درصد موارد، خانم‌ها طی دوره یائسگی دچار بی‌خوابی میشوند. ۲۰ درصد خانم‌های یائسه کمتر از ۶ ساعت می‌خوابند.
گروهی از پزشکان معتقدند هورمون درمانی دوره یائسگی در کاهش مشکلات خواب موثر است.
یادآوری میشود که اختلال خواب در زنان میانسال را نباید به عنوان یک پدیده طبیعی دوره یائسگی تلقی کرد و حتما لازم است در صورت بروز آن به پزشک متخصص مراجعه شود.
خانم ق. شاغل هستند و پژوهش‌های انجام شده در مورد خواب و زندگی اجتماعی زنان در جوامع غربی نشان داده است که در ۸۰ درصد موارد زنان شاغل از «خستگی» و «فرسودگی» شاکی هستند و نیمی از آنها خواب ناکافی دارند. بنابراین تنظیم شیفت‌های کاری و مدیریت استرس موجود شاید راه‌حل مناسبی باشد.
بسیاری از خانم‌ها می‌پرسند آیا می‌توان از داروهای بدون نسخه برای درمان این بی‌خوابی استفاده کرد؟
قبل از اقدام به خوددرمانی بهتر است علت اصلی بی‌خوابی را پیدا کنید. در بیشتر موارد بی‌خوابی یک بیماری نیست، یک نشانه است. در بعضی از بیماران علت مشخصی نمی‌توان برای بی‌خوابی یافت. قبل از مصرف هر نوع داروی بدون نسخه که به عنوان داروهای خواب‌آور تبلیغ میشوند، شما به دریافت کمک تخصصی نیاز دارید. در بعضی افراد حتی مصرف داروهای ساده بدون نسخه برای رفع بی‌خوابی می‌تواند دردسرساز شود. مثلا در افراد دچار گلوکوم (بیماری چشمی که باعث افزایش فشار چشم میشود و در صورت عدم درمان منجر به نابینایی خواهد شد) با احتیاط بسیار و تحت‌نظر پزشک باید دارو مصرف کرد. مصرف داروهای بدون نسخه در افراد دچار مشکلات ادراری مانند بزرگی غده پروستات که در مردان سالمند شایع است، باید با احتیاط زیادی صورت گیرد. در افرادی که بیماری مزمن ریه دارند نیز این داروها باعث شدیدتر شدن بیماری میشود.
● نگاه سوم
یائسگی ترس ندارد
دکتر بهرو بیرشک
روانشناس و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
به طور کلی تغییرات هورمونی می‌تواند مشکلاتی را برای افراد چه مرد و چه زن ایجاد کند؛ مانند تغییراتی که در نتیجه تغییرات ترشح هورمون تیروئید وجود دارد. همان‌طور که کم‌کاری یا پرکاری غده تیروئید می‌تواند تغییراتی را از نظر جسمی و روانی در افراد ایجاد کند، تغییرات هورمون‌های زنانه استروژن و پروژسترون هم سبب بروز تغییراتی در جسم و روان افراد میشود. این تغییرات از شایع‌ترین تغییرات هورمونی است که هنگام نزدیک شدن به دوران یائسگی در بدن بیشتر زنان ایجاد میشود.
اما مشکل بسیاری از خانم‌های ما که در آستانه رسیدن به یائسگی هستند این است که اطلاعات کافی در این زمینه ندارند. به همین دلیل هم بسیار نگران میشوند و گاهی می‌ترسند. اگر خانم‌ها در این زمینه کمی مطالعه داشته باشند و خود را برای این تغییرات آماده کنند سازگاری با نشانه‌های آن بهتر و آسان‌تر خواهد بود چرا که افزایش آگاهی در زمینه یائسگی و اتفاقات پس از آن بسیار کمک‌کننده است. مسئله مهم دیگر ارتباط منظم خانم‌ها با پزشک خود مخصوصا متخصص زنان است چرا که آنها می‌توانند راهنمای خوبی برای خانم‌ها در سنین اتمام قاعدگی باشند و اطلاعات لازم در این زمینه را به دست آورند؛ اینکه قرار است چه اتفاقی برایشان بیفتد و اینکه این تغییرات چقدر ممکن است روی زندگی آنها اثر بگذارد و چگونه باید خود را آماده ورود به مرحله تازه‌ای از زندگی کنند. همان‌طور که هنگام بلوغ در بدن اتفاقاتی می‌افتد و تغییراتی ایجاد میشود در دوران یائسگی هم با ایجاد اختلالات هورمونی، تغییراتی ایجاد میشود و این مساله جای نگرانی ندارد. خانم‌ها باید بدانند که اتمام قاعدگی خارج از کنترل ماست و تنها خانم‌ها نیستند که وارد این مرحله میشوند، مردان هم به نوعی یائسگی را تجربه می‌کنند.
نکته دیگر اینکه چون برخی حالت‌های اضطرابی و احساس گرگرفتگی و بیقراری و افسردگی بعد از این تغییرات ایجاد میشود داشتن آگاهی نسبت به این موضوع و صحبت با پزشک در کاهش آنها تاثیر بسزایی دارد. تفاوتی نمی‌کند این افراد خانه‌دار باشند یا شاغل بستگی به این موضوع دارد که این خانم چقدر قدرت سازگاری و انطباق با این تغییرات را داشته باشد.
معمولا مراجعه به متخصص زنان یا یک روان‌پزشک با کمک آرامبخش‌ها یا در مواردی بدون دارو، راهکارهایی ارائه میشود که خانم‌ها بهتر بتوانند با این دوره از زندگی کنار بیایند. خانم‌ها باید بدانند که این تغییرات گذرا است و جزو روند طبیعی و لازمه زندگی است.
نکته‌ای که باید در مورد واژه یائسگی گفت این است که هر چیزی به عنوان برچسب به کار برده میشود، ممکن است تاثیرات مثبت یا منفی روی افراد بگذارد. مثلا می‌گوییم دوره بلوغ دوران بحران هویت است حال آنکه می‌تواند بحران نباشد. همان‌طور که می‌دانید در بسیاری از کشورها و کشور خودمان برای کودکان با رسیدن به دوران بلوغ جشنی گرفته میشود و نسبت به این دوران دید مثبتی دارند. اگر زنان ما هم اطلاعات کلی خود را را بالا ببرند و در مورد تغییرات به آنها توضیح داده شود و بدانند که قطع قاعدگی به معنای نداشتن سرزندگی نیست این ذهینت ایجاد میشود که با یائسگی تنها من توانایی زایمان را از دست می‌دهم و هویت زن بودنم هنوز پا برجاست. درنتیجه می‌توانند حتی از این دوران استفاده کنند و بسیاری از تجارب‌شان را در اختیار دیگران بگذارند. برقراری ارتباطات بیشتر با دوستان و آشنایان و افرادی که در همین سنین به سر می‌برند و شرکت در کلاس‌های مختلف و ایجاد سرگرمی، می‌تواند راهی خوب برای سازگاری بهتر با این دوران باشد.
● نگاه چهارم
خودسرانه مکمل آهن نخورید
دکتر سیدرضا صفایی
فوق‌تخصص هماتولوژی آنکولوژی و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
معمولا خانم‌ها درسنین ۴۵ تا ۵۰ سالگی، پس از آنکه تجربه یک یا چند زایمان پی‌درپی را داشته‌اند و به همین دلیل لازم است سلامت سلول‌های خونی‌شان بررسی شود به یائسگی می‌رسند. گاهی این خانم‌ها به دلیل نزدیک شدن به دوره منوپاز (یائسگی)، خون‌ریزی‌های طولانی‌مدتی را تجربه می‌کنند که منجر به کم‌خونی آنها میشود. درواقع خون یک بافت و منشأ آن سلول‌های مغز استخوان است. هر بافتی از سلول‌های اختصاصی تشکیل شده و سلول‌های اختصاصی در اینجا گلبولهای قرمز، گلبولهای سفید و قطعات سلولی به نام پلاکت و مایع بافتی به نام پلاسما هستند. حتما می‌دانید کاهش گلبولهای قرمز و هموگلوبین یا پروتئین حمل‌کننده اکسیژن موجود در گلبول‌ها را کم‌خونی می‌نامیم. درواقع اگر میزان هموگلوبین در آزمایش خون (در خانم‌ها بین یازده و نیم تا ۱۶ گرم بر دسی‌لیتر و در آقایان ۱۴ تا ۱۸ گرم بر دسی لیتر هموگلوبین طبیعی است) از عدد مینیمم کمتر باشد، کم‌خون هستید.
علت کم‌خونی می‌تواند بسیار گسترده باشد. از کمبود آهن، ویتامین B۱۲، فولیک‌اسید و هر ماده‌ای که در ساخت هموگلوبین مؤثر است گرفته تا بیماری‌های مزمن و مشکلات هورمونی و آرتریت روماتوئید و حتی مواردی از بدخیمی‌ها. به این فهرست بلندبالا باید خون‌ریزی‌های داخلی را هم اضافه کنیم. اما شایع‌ترین علت کم‌خونی که به آن اشاره شد در اثر کمبود آهن ایجاد میشود، این است که یا غذاهای دارای آهن مثل گوشت قرمز که بالاترین جذب را دارد، نمی‌خورید یا جذب آهن در بدنتان مختل است. به علاوه، روند دفع آهن هم مهم است.
آهن به طور طبیعی دفع ندارد فقط در سطح دستگاه گوارش با سلول‌هایی که ترمیم میشوند و می‌ریزند، مقداری آهن از دست می‌رود. البته در خانم‌ها با سیکل طبیعی ماهیانه و در بارداری‌ها دفع آهن انجام میشود. حتی مادری که ذخیره آهن کافی و در روز دریافت آهن خوبی هم نداشته باشد، در روند تکامل جنینش خللی ایجاد نمی‌شود چون به هر قیمتی که شده، جنین مراحل رشد طبیعی خود را می‌گذراند و از ذخایر حیاتی بدن مادر آهن استفاده می‌کند. ولی گاهی با مادرانی مواجه می‌شویم که کم‌خونی دارند ولی در سنین باروری به سر نمی‌برند و پریودهایشان هم متوقف شده است. آنها در اصطلاح یائسه شدهاند.
بعضی از این خانم‌ها که شمار آنها هم کم نیست، بدون مراجعه به پزشک و تشخیص و چکاپ، خودسرانه قرص‌های مکمل آهن مصرف می‌کنند و برخی دیگر متاسفانه بدتر از گروه قبل نه قرص آهن می‌خورند و نه به پزشک مراجعه می‌کنند. توصیه ما این است که فقط خانم‌های باردار و بچه‌های شیرخوار باید برای پیشگیری کم‌خونی ناشی از فقر آهن مکمل آهن مصرف کنند. آقایان در هر سنی که باشند چه کوچک و چه بزرگ و خانم‌هایی که در سن باروری نیستند نباید بدون تجویز پزشک قرص آهن بخورند چون با این کار علامت‌های کم‌خونی ناشی از مشکلات دیگر پوشانده میشود. چه خون‌ریزی‌های داخلی گوارشی‌ای که به همین علت دیر کشف میشود به ویژه فرصت تشخیص سریع بدخیمی‌ها را که زود می‌توانیم آنها را کشف و درمان کنیم، با این کار اشتباه، از دست می‌دهیم. پس حتما خانم‌ها در سن یائسگی لازم است به یک متخصص داخلی مراجعه کنند و از نظر کم‌خونی بررسی شوند.
● نگاه پنجم
وقتی یائسگی می‌آید…
دکتر شیرین نیرومنش/ متخصص زنان و زایمان، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
یائسگی وضعیتی است که بعد از پایان دوران عادت ماهانه همراه با از بین رفتن کامل فعالیت تخمدان‌ها حدود سن ۴۸ تا ۵۰ سالگی ایجاد میشود. ممکن است برخی خانم‌ها ۲ سال دیرتر دچار علائم قبل از یائسگی شوند. از مهم‌ترین علائم این دوره ـ که به علت کم شدن هورمون‌هایی است که فعالیت تخمدان را به عهده دارند ـ اختلالات قاعدگی است. ممکن است قاعدگی‌ها نامرتب شود یعنی فاصله آنها کم یا زیاد شود یا هر چند یک‌بار شده یا ۲،۳ بار در یک ماه اتفاق بیفتد یا اینکه میزان خونریزی افزایش یابد.
از مشکل‌های دیگر همراه با اختلال هورمونی، اختلات خواب، استرس، عصبی‌شدن و افسردگی است که در واقع عوارض بی‌خوابی به دلیل به هم خودن سیکل خواب است.
از مشکل‌های دیگری که منجر به مراجعه به پزشک میشود، گرگرفتگی است. افراد ناگهان دچار گرمی شدید میشوند و به دنبال آن احساس سرما و لرز می‌کنند. این مسئله به علت کم شدن هورمون استروژن است. در برخی خانم‌ها این حالت خفیف و در برخی دیگر بسیار شدید است و به‌صورت مکرر در طول روز این علائم ایجاد میشود.
همان‌طور که خانم ق. تجربه کرده است، دردهای استخوانی همراه تغییرات هورمونی در زنان ایجاد میشود. دردهای استخوانی به علت پوکی استخوان، خانم‌ها را آزار می‌دهد، کمردرد و پا درد به تدریج از سنین قبل از یائسگی شروع میشود. بعد از آن افزایش وزن به علت کم‌شدن هورمون پروژسترون ایجاد میشود.
مشکل‌های فشار خونی در برخی خانم‌ها دیده میشود که ممکن است کمی قبل از یائسگی یا بعد از آن ایجاد شود و به صورت افزایش فشار خون است.
خانم ق. می‌گویند که دچار ویار، تهوع و استفراغ زیاد صبحگاهی می‌شدند. معمولا ویار، تهوع و استفراغ جزو علائم شایع قبل از یائسگی نیست اما ممکن است به ندرت به علت اضطراب، افسردگی و اختلال خواب یا همراه مشکل‌های گوارشی ایجاد شود یا به دلیل یک مشکل زمینه‌ای دیگر باشد.
یک نکته مهم دیگر که خانم‌ها در سنین یائسگی باید به آن توجه کنند این است که از حدود سن ۴۰ سالگی تخمک‌گذاری، نامرتب میشود اما کاملا قطع نمی‌شود بنابراین هنوز امکان باروری خانم‌ها از این سن به بعد وجود دارد بنابراین خانم‌های متاهل باید تا یکسال بعد از قطع کامل قاعدگی با مشورت پزشک از بارداری خود پیشگیری کنند چرا که بسیار پیش آمده که خانم‌ها در سنین ۴۰ تا ۴۵ سالگی با زمینه بیماری‌های قلبی و دیابت پیشگیری نامنظمی داشته‌اند و باردار هم شدهاند.
در مورد واژه یائسگی هم باید گفت که به‌طور متوسط خانم‌ها حداقل یک سوم عمر خود را در یائسگی به سر می‌برند. متوسط عمر خانم‌ها در ایران و امید به زندگی در آنها ۷۰ تا ۷۵ سال است بنابراین خانمی که در ۴۸ یا ۵۰ سالگی یائسه میشود، ۲۵ سال دیگر امید به زندگی دارد و نباید ناامید شود. با شروع این دوران، چون فرزندان بزرگ شدهاند خانم‌ها وقت استراحت بیشتری دارند و استرس نگهداری از فرزندان تمام شده است. بنابراین باید بیشتر مراقب سلامت خود باشند. این دوران در واقع دوران رسیدگی به خود است. زنان باید بیشتر برای ورزش و تفریح خود وقت بگذارند و رژیم غذایی خود را رعایت کنند. کارهای اجتماعی انجام دهند از شرایط خود استفاده کنند و برای اطرافیان و خودشان مفید باشند. بدانند که احساس یأس و ناامیدی آنها روی اطرافیان هم تاثیر می‌گذارد و دید مثبت در روند طبیعی و شادابی زندگی‌شان موثر است.
● نگاه ششم
توصیه‌های تغذیه‌ای ویژه دوران یائسگی
محمدرضا وفا/ متخصص تغذیه، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران
اساسا در دوره یائسگی به دلیل تغییرات هورمونی، خیلی از شرایط فیزیولوژیک تغییر می‌کند و این شرایط به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر سیستم‌های بدن تاثیر می‌گذارد و احتمال بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت، چاقی شکمی و اختلالات متابولیک که پیش از یائسگی برای زنان کمتر از مردان بود، با احتمال خطر در مردان برابر میشود، بنابراین الگوی غذایی مناسب و شیوه زندگی بسیار اهمیت دارد.
به دلیل اختلالات هورمونی و تغییراتی که به دنبال یائسگی رخ می‌دهد، گرگرفتگی، اختلالات گوارشی، سوء‌هضم و سوءجذب اتفاق می‌افتد. همان‌طور که در خانم ق. این امر مشهود است. جذب آهن و کلسیم صو ویتامین‌ها قبل از تغییرات یائسگی با درصد بالاتری انجام میشود اما پس از شروع این دوره به تدریج کاهش می‌یابد. مثلا با شروع یائسگی، کاهش ترشح اسید معده باعث کاهش جذب عناصری مانند آهن میشود. تاثیر این تغییرات هورمونی روی واسطه‌های شیمیایی مغز حالت تهوع و بی‌اشتهایی و تنفر از مواد غذایی را به دنبال خواهد داشت. از طرفی کمبود جذب ویتامین‌هایی همچون D و کلسیم به همراه تغییرات هورمونی، باعث بروز مشکلات استخوانی میشود. در این دوران نیاز به کلسیم تقریبا ۱۳۰۰ میلی‌گرم در روز و ویتامین D حداقل ۳۰۰ میکروگرم در روز است.
از ویتامین‌هایی که باید در دوران یائسگی بیشتر به مصرف آن توجه داشت، ویتامین‌های خانواده B و مخصوصا ویتامین B۶ و فولیک‌اسید و B۱۲ هستند که به دلیل خونسازی اهمیت زیادی دارند. این مواد برای پیشگیری از تشکیل ماده‌ای به نام هموسیستئین که احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی- عروقی را افزایش می‌دهد، ضروری هستند و در شرایط کمبود این ویتامین‌ها، افزایش سطح هموسیستئین اتفاق می‌افتد که خود احتمال بروز بیماری قلبی- عروقی را افزایش می‌دهد.
ویتامین‌های آنتی‌اکسیدان‌های C و E نیز از دیگر مواد ضروری هستند که باید حتی قبل از رسیدن به این دوران مورد توجه خاص قرار گیرند.
به دلیل کمبود استروژن در این دوران می‌توان از ترکیبات گیاهی و خوراکی حاوی استروژن هم به میزان متعادل استفاده کرد. از آن جمله می‌توان به سویا اشاره کرد اما باید توجه داشت که مصرف بیش از اندازه این ماده خوراکی مفید نیست و اگر زیاد از حد و خارج از حد تعادل باشد، آثار معکوسی هم دارد. انجمن قلب آمریکا تاکید می‌کند که سویا و فیتواستروژن‌ها یا همان ترکیبات گیاهی استروژن‌دار وقتی موثر هستند که در حد متعادل (۳۰ گرم در روز) مصرف شوند. در غیر این‌صورت شانس بروز سرطان پستان را افزایش می‌دهد.
توصیه کلی ما به خانم‌های یائسه مخصوصا خانم‌هایی که در آستانه یائسگی هستند، آن است که بیشتر از گذشته به وعده‌های غذایی و رژیم خوراکی خود توجه داشته باشند و حتما روزانه از چهار گروه مواد غذایی استفاده کنند.
به دلیل تاثیر زیاد کمبود استروژن و پروژسترون روی بافت استخوانی، احتمال پوکی استخوان در یکی، دو سال پس از این دوره زندگی بسیار بیشتر است بنابراین باید شیر و لبنیات جزء ضروری رژیم غذایی باشند.
مصرف سبزی‌هایی که حاوی کالری بسیار کم هستند، (سبزی خوردن، کاهو، خیار، گوجه‌فرنگی، کرفس، کلم، گل کلم، هویج و…) برای جلوگیری از گرسنگی و تسریع حرکت غذا در دستگاه گوارش که به جذب کمتر کالری غذایی و کنترل وزن منجر میشود، توصیه میشود.
از تند غذا خوردن اجتناب کنید. غذا را درکمال آرامش و با صبر و حوصله صرف کنید. تند غذا خوردن خود یکی از دلایل چاقی و اضافه وزن است. در هر وعده، میزان غذایی را که می‌خورید کنترل کنید. بهترین راه این است که از همه گروه‌های خوراکی اما به مقدار متعادل مصرف و به عبارت دیگر تنوع و تعادل در برنامه غذایی خود را حفظ کنید.
رژیم‌های غذایی شدید و سخت می‌توانند فرآیند پوکی استخوان را تسریع کنند. بنابراین به‌طور منطقی غذا بخورید.
مژگان کریمی
ملیحه قهیازی