دو کلمه درباره یکی از نگرانی های رایج مادران باردار
چندی پیش مادر بارداری به من مراجعه کرد و نگران بود مبادا به دلیل رفتارهایی که داشته، جنینش آسیب‌دیده باشد. گفت که در سونوگرافی دیده شده بندناف دور گردن جنین پیچیده و با آنکه به اوگفته‌اند موضوع اصلا مهم نیست، می‌ترسد خطری جان فرزندش را تهدید کند…
بعد از معاینه به او اطمینان دادم که مخصوصا در اواسط بارداری این موضوع اهمیت چندانی ندارد و جای نگرانی نیست. قبل از خداحافظی سوال‌هایی پرسید که باور اشتباه بسیاری از خانم‌ها در دوران بارداری است. اینکه می‌تواند پا روی پایش بیندازد یا دستانش را بالا ببرد یا خوابیده پهلو به پهلو شود…. او می‌ترسید این حرکات دوباره باعث پیچیدن بندناف دور گردن جنین شود. اگر شما هم چنین سوال‌هایی در ذهن دارید، این مطلب را بخوانید.
بندناف، نواری است بسیار باریک که درون آن ۲ شریان و یک ورید سیاهرگ وجود دارد که جنین را به جفت متصل می‌کند. طول بندناف در ۹ ماه بارداری به حدود ۵۰ سانتی‌متر می‌رسد. البته ممکن است کوتاه یا بلندتر شود. ضخامت آن هم در جنین‌های مختلف تفاوت دارد. هر چه جنین بزرگ‌تر شود، قطر بندناف بیشتر میشود و قطر آن در جنین ۹ ماهه تا حدی از یک جنین تا جنین دیگر متفاوت است. بندناف خون مملو از موادغذایی را از جفت به جنین می‌رساند و مواد زائد جنین را به جفت منتقل می‌کند تا دفع شود. بندناف در مایع آمینوتیکی شناور است و بین اندام‌ها و بدن جنین و دیواره رحم قرار دارد. بندناف امروزه به عنوان یک عضو داخل رحم قابل رویت است و در سونوگرافی محل جفت، بندناف و مقطع بندناف بررسی میشود. اگر بندناف به جای دو شریان و
یک سیاهرگ، یک شریان و یک سیاهرگ داشته باشد، احتمال بروز بیماری‌ها و نقایص قلبی در جنین بالا می‌رود و بهتر است در این شرایط ساختمان قلب جنین هم بررسی شود. یکی دیگر از مسایلی که در دوران بارداری احتمال بررسی آن وجود دارد، وضعیت جریان خون در رگ‌های بندناف است. در موارد خاصی از جمله در دوقلوها، در شرایطی که اختلال رشد جنین داخل رحم دیده شود و جنین لاغر و کم‌وزن باشد، انجام نوع خاصی از سونوگرافی به نام «داپلر» الزامی است. این سونوگرافی نشان می‌دهد خونرسانی به جنین کافی است و یا جنین داخل رحم با اشکال‌هایی در خونرسانی مواجه است یا نه؟
● چرا بندناف دور جنین می‌پیچد؟
در شرایط خاصی که قابل پیش‌بینی و پیشگیری نیست، بندناف به دور اندام‌ها یا دورگردن جنین می‌پیچد. برخی خانم‌ها معتقدند پا روی پا انداختن باعث پیچش بندناف دور گردن جنین میشود اما این باور کاملا اشتباه است و ارتباطی بین این دو وجود ندارد. برخی دیگر می‌گویند خانم باردار باید به پهلو بخواهد و طاقباز خوابیدن باعث پیچش بندناف دور گردن جنین میشود، واقعیت این است که از نیمه دوم بارداری یعنی از هفته ۲۴-۲۰ به بعد، به دلیل بزرگ‌شدن رحم، اگر خانم باردار به پشت بخوابد، بندناف دور گردن جنین نمی‌پیچد اما به دلیل فشار رحم روی عروق بزرگ شکمی (رگ آئورت و سیاهرگ بزرگی که خون را به طرف قلب می‌برد)، برگشت خون از اندام‌ها به قلب مختل میشود و خونرسانی به جنین تحت تاثیر قرارمی‌گیرد. برخی مادرها در ماه هشتم و نهم به‌خصوص اگر جنین درشت یا دوقلو باشد، به محض آنکه چند دقیقه طاقباز می‌خوابند، دچار افت‌فشار، شوک و نامرتب‌شدن ضربان قلب می‌شوند بنابراین بهتر است از نیمه‌دوم بارداری خانم‌های باردار هر به دو پهلو بخوابند و اگر نمی‌توانند کامل به پهلو بخوابند، حداقل ۴۰-۳۰ درجه به سمت چپ زاویه داشته باشند و یک بالش سمت راست کمر بگذارند که حداقل کمی به سمت چپ چرخیده باشند. به این ترتیب فشار از روی عروق بزرگ برداشته میشود و خون راحت‌تر به جنین می‌رسد. یکی دیگر از باور‌های قدیمی این است که وقتی خانم باردار می‌خواهد در خواب از این پهلو به آن پهلو شود، باید بنشیند و بچرخد اما پیچش بندناف دور جنین ربطی به وضعیت قرارگیری مادر ندارد. فقط در اثر حرکت‌های خود جنین داخل مایع آمنیوتیکی اتفاق می‌افتد.
● پیچیدن بندناف دور گردن جنین چه زمانی خطرناک است؟
چون بندناف به اندازه کافی بلند است، معمولا حتی پیچیدن آن دور گردن جنین باعث فشار زیادی نمی‌شود و خطر جدی‌ای برای جنین ایجاد نمی‌کند، اما در برخی موارد بندناف خیلی محکم دور گردن جنین پیچیده میشود و در موارد نادر گره واقعی ایجاد می‌کند که مانع خونرسانی به جنین میشود و مرگ جنین را در رحم به دنبال دارد. پیچش بندناف دور گردن جنین در اواسط بارداری خیلی نگران‌کننده نیست و به بررسی نیاز ندارد اما در اواخر بارداری، به‌خصوص اگر قرار باشد زایمان طبیعی باشد و بندناف چند مرتبه دور گردن جنین پیچیده و کوتاه شده باشد، باعث فشار روی بندناف، کم‌شدن و قطع جریان خون مادر به جنین و نامرتب‌شدن قلب جنین و در برخی موارد مرگ جنین خواهد شد. اگر در سونوگرافی تشخیص داده شود بندناف دور گردن جنین است، باید در تمام طول زایمان طبیعی یعنی از زمانی که دردها شروع میشود تا زمان تولد نوزاد، دقیق و با فواصل کوتاه ضربان قلب جنین کنترل و از دستگاه مانیتورینگ برای ثبت ضربان قلب جنین استفاده‌شود. گاهی با خروج جنین از کانال زایمانی، بندناف تحت‌فشار قرار می‌گیرد و لحظات آخر زایمان و قبل از تولد نوزاد، تعداد ضربان قلب او کاهش قابل‌ملاحظه‌ای پیدا می‌کند. برخی جنین‌ها را در این شرایط نمی‌توان با زایمان طبیعی به دنیا آورد و با نامرتب‌شدن تعداد ضربان قلب آنها به سزارین فوری نیاز است.
پایین‌افتادن بندناف نیز از اورژانس‌های جدی مامایی است. در سیر زایمان، اول سر و بعد تنه و اندام‌ها خارج می‌شوند و بعد از خروج، چون جنین به بندناف متصل است، قطع میشود و بعد از مدتی جفت خارج خواهد شد. در برخی موارد قبل از خروج جنین کلافی از بندناف از لگن مادر بیرون می‌آید و در کنار سر جنین تحت‌فشار قرار می‌گیرد. اگر مشکل به موقع تشخیص داده نشود، می‌تواند طی ۱۵-۱۰ دقیقه باعث مرگ جنین شود. به محض تشخیص، سزارین فوری ضروری است. این موارد در جنین‌های نارس، زمانی که سر جنین کاملا حفره لگن را پر نکرده، جنین با پا وارد حفره لگنی شده یا مادر دچار تنگی لگن باشد و این امر مانع ورود کامل سر جنین به داخل لگن شود، دیده میشود. طی این روند، بعد از پاره شدن کیسه آب، نواری از بندناف از کنار اندام‌های جنین به داخل لگن می‌افتد و حتی گاهی وارد واژن میشود و از اندام تناسلی بیرون می‌افتد. فشار روی بندناف در کنار سر جنین باعث وارد آمدن فشار به بندناف و کندشدن ضربان قلب و گاهی مرگ جنین میشود.
دکتر شیرین نیرومنش
متخصص زنان و زایمان و عضو هیات علمی دانشگاه تهران