تقریباً تمام سطوح متحرک و منعطف ستون فقرات، به جز مهره‌های فوقانی، از بخش‌های یکسانی به شرح زیر تشکیل میشود:
- جسم مهره: بخش‌های استخوانی تشکیل دهنده‌ی ستون فقرات
- مفصل فاست: مفصل‌های کوچک پایدارکننده‌ای که مابین و پشت مهره‌های مجاور قرار دارد.
- دیسک بین‌مهره‌ای: دیسک مانند محافظی بین جسم‌های مهره‌ای عمل می‌کند و آنها را به هم متصل می‌کند.
دیسک‌های مرکزی استخوان‌بندی علاوه بر نگه داشتن اندام‌های کل بدن، انجام دادن حرکات موزون ضروری برای راه رفتن، دویدن، شنا و دیگر فعالیت‌های روزمره را ممکن می‌کنند. به علاوه این صفحه‌های استخوانی که از مهره‌ها رو به عقب کشیده شده و به همین دلیل ستون فقرات نامیده میشود، در واقع نوعی محافظ استخوانی است که از نخاع و عصب‌های خروجی از آن مراقبت می‌کند. اختلال مفاصل فاست یکی از شایع‌ترین مشکلات آزاردهنده و عودکنندهی گردن و کمر است که علائم جدی و ناتوانی جسمی را به بیماران تحمیل می‌کند. البته مشکلات مفاصل فاست به ندرت عصب‌های نخاعی را درگیر می‌کند.
|
درمان درگیری مفاصل فاست با طب فیزیکی |
|
در عقب ستون فقرات دو مفصل قرار گرفته که مفاصل جفتی یا مفاصل فاست نام دارند. درد این مفاصل شایع است و گاهی با درد دیسک اشتباه می شود. یکی از علل شایع کمردرد و گردن درد و حتی گاهی سردرد که به کلینیک درد مراجه می کنند درگیری مفاصل فاست می باشد که می تواند حتی به صورت درد حاد و حالت قفل شدن در کمر یا گردن یا گرفتگی کمر یا گردن خود را نشان دهد. درد فرد مبتلا با خم شدن به عقب یا خوابیدن به شکم و دمر خوابیدن بدتر میشود. همانطور که گفته شد، درد آن میتواند با درد ناشی از دیسک یا فشار به ریشه های کمری و سیاتیک (لینک) اشتباه شود. کمردرد ناشی از آن تا پائین ستون فقرات ممکن است تیر بکشد. که نیاز به درمان دیسک کمر بدون جراحی است. درمان آن بر اساس معاینه بیمار و گاهی اوقات بررسی رادیولوژی است. درمان شامل اقدامات مختلف طب فیزیکی از جمله انجام ورزشهای درمانی، گرما، مانیپولاسیون(جا اندازی)، طب سوزنی یا تزریق دارو است داروی های ضد التهاب هم می تواند کمک کننده باشد ولی باید عوارض آن که می تواند روی قلب و کلیه باشد را هم در نظر داشت. |
مفاصل فاست و انعطاف‌پذیری
برای این که با حرکت و چرخش بیش از اندازه‌ی بدن یا به عقب برگشتن بدن مواجه نشویم، لازم است که مهره‌های ستون فقرات با ساختارهایی پایدار شوند که در عین حال انعطاف‌پذیری لازم برای چرخش، نگاه کردن و حرکت کردن به اطراف را نیز تامین می‌کنند.
مفصل‌های فاست یا مفصل‌هایی با سطح کوچک در تمام سطوح ستون فقرات، به جز مهره‌های بالایی وجود دارند و حدوداً ۲۰ % از پایداری چرخشی گردن و کمر را تامین می‌کنند. مهره‌های قفسه‌ی سینه حرکت بسیار کمتری دارند و فقط اجازه‌ی حرکت اندک رو به جلو و عقب، خم شدن جزئی به طرفین و چرخش بسیار مختصر را دارند.
خمش رو به جلو و عقب در ناحیه‌ی کمر محدودیت ۱۲ درجه‌ای دارد و مهره‌های کمر حداکثر به میزان ۵ درجه می‌توانند به طرفین خم شوند. حداکثر میزان مجاز چرخش برای مهره‌های کمری ۲ درجه است، چون چرخش بیش از اندازه باعث آسیب دیدن عصب و نخاع خواهد شد.
زاویه‌ی مفاصل فاست در هر سطح از ستون فقرات متناسب با صفحه‌ای که در راستای افقی از جسم مهره عبور می‌کند، از حالت موازی به عمودی تغییر می‌کند. مفاصل فاست در تمامی سطوح ستون فقرات قرار گرفته‌اند تا محدودیت‌های لازم حرکتی، به ویژه چرخشی را اعمال کنند و از سر خوردن (اسپوندیلولیستزی) مهره روی مهره‌ی پایینی جلوگیری کنند.
نیمه‌ی بالایی مفصل‌های جفتی فاست از عقب، تقریباً از انتهای دو سر کناری به دو سمت مهره‌ی متناظر متصل میشود و رو به پایین امتداد می‌یابد. تحدب این سطوح به سمت جلو یا کنار است. نیمه دیگر مفصل فاست روی مهره‌ی زیری قرار دارد و تحدب آن به سمت بالا است، به گونه‌ای که سطح مفصل به سمت پایین یا به سمت خط میانی است تا بتواند سطوح رو به پایین نیمه‌ی بالایی فاست را درگیر کند.
مفصل‌های فاست روی یکدیگر می‌لغزند و هر دو سطح لغزنده معمولاً با غضروف مرطوبی با سایش بسیار پایین پوشانده شده است. کپسول یا کیسه‌ی کوچکی دور هر مفصل فاست را دربرمی‌گیرد و مایع روان کننده و لغزنده‌ی چسبناکی را برای مفصل تولید می‌کند. هر کپسول دارای تعداد قابل توجهی از فیبرهای عصبی ظریف است که علامت هشدار را در صورت تحریک شدن صادر می‌کنند.
دیسک‌های بین مهره‌ای نیز نوعی مفصل در ستون فقرات هستند که با فیبرهای منعطفی به هم متصل شده‌اند، این فیبرها به صورت چند نوار حلقوی، شبیه به شیلنگ آتش‌نشانی روی هم قرار گرفته‌اند و بخش بیرونی دیسک را تشکیل می‌دهند. مفاصل دیسک می‌توانند اندکی بچرخند و خم شوند، اما برخلاف اکثر مفصل‌های بدن نمی‌توانند روی هم بلغزند.
مفاصل فاست و آرتروز
مفاصل فاست دائماً با ستون فقرات تماس دارند و به همین دلیل سائیدگی یا تخریب آنها عارضه‌ی بسیار شایعی است. زمانی که مفصل فاست ساییده یا پاره میشود، غضروف نازک میشود یا از بین می‌رود، در نتیجه استخوان مفصل زیرین در واکنش به این تغییرات فرسایشی زائده‌ها یا خارهای استخوانی را تولید می‌کند و مفصل نیز بزرگ میشود.
این تغییرات مفصلی به تغییرات آرتریتی یا به عبارتی عارضه‌ی التهابی ـ فرسایشی موسوم است که اصطلاحاً آرتروز نامیده میشود. بیماران دچار آرتروز کمردرد شدیدی را هنگام حرکت کردن حس می‌کنند. آرتروز، بیماری مفصل فاست یا سندرم مفصل فاست نیز نامیده میشود.
زمانی که مفصل‌های فاست ملتهب می‌شوند، بدن واکنشی حمایتی را شروع می‌کند که در اثر آن، عضلات مجاوری که به موازات ستون فقرات قرار دارند، دچار اسپاسم و گرفتگی می‌شوند. درنتیجه التهاب مفاصل فاست عموماً با وضعیت اندامی نامناسب و قوز کرده و انقباض‌های قوی و دردناک عضلات همراه است. برای این که قوس نامناسب ستون فقرات به روش درمان دستی اصلاح شود، باید عضلات منقبض شل شود و اصلاح وضعیت اندامی نیازی به تنظیم ساختارهای استخوانی ندارد.
علل بیماری فاست
فرایندهای طبیعی پیری و تحمیل فشار بر روی ستون فقرات در طول سال‌ها استفاده‌ی مداوم دلیل اصلی بیماری مفاصل فاست است. بااین حال عامل‌های زیر بیماری مفصل فاست را تشدید یا تسریع می‌کند:
- آرتروز
- شغلی که لازمه‌ی انجام دادن آن، کار بدنی سنگین یا حرکتهای سخت و مکرر باشد.
- آسیب‌های غیرمنتظره، مانند صدماتی که حین ورزشهای پربرخورد، تصادف وسایل نقلیه موتوری یا سقوط از بلندی رخ می‌دهد.
- اسپوندیلولیستزی یا سر خوردن مهره: در این عارضه یک مهره روی مهره‌ی زیری رو به جلو سر می‌خورد.
- اضافه وزن یا چاقی
- سیگار کشیدن
- بلند کردن اشیاء سنگین به روش نامناسب
- سوءتغذیه
- ورزش نکردن و فعالیت نداشتن
اگر معتقداید که در معرض خطر بیماری مفصل فاست یا عارضه‌های مرتبط قرار دارید، از متخصص طب فیزیکی برای بررسی وضعیت خود و انجام اقدامات پیشگیرانه کمک بگیرید. چنانچه سبک زندگی خود را اصلاح کنید و عامل‌های خطر را حذف کنید، می‌توانید مانع پیشرفت بیماری مفصل فاست شوید و شدت آن را کاهش دهید.
عارضه‌های مشابه مشکلات مفصل فاست
جالب است بدانید که علائم التهاب حاد مفاصل فاست کمر یا گردن در شدیدترین حد خود شبیه به علائم فتق دیسک، عفونت عمیق، شکستگی مهره و پارگی عضلات ستون فقرات است و حتی مشکل مفصل فاست کمری گاهی با ناراحتی‌های داخل شکمی اشتباه گرفته میشود. درهرحال حملات درد مفصل فاست به شدت طاقت‌فرسا و نگران کننده است.
از سوی دیگر علائم مشکلات جدی شکم نیز به علائم ناراحتی‌های مفصل فاست کمر شباهت دارد و مشکلات قدامی عمقی گردن نیز شبیه به اختلالات مفصل فاست گردن است. بنابراین تشخیص افتراقی صحیح برای رد احتمال ابتلا به این عارضه‌ها لازم است. آرتریت در برخی بیماران علت اصلی درد و ساییدگی مفصل است، بنابراین احتمال ابتلا به آرتروز نیز باید در نظر گرفته شود.
علائم اختلالات مفصل فاست
برای تشخیص صحیح عارضه لازم است که ابتدا مشکلات حاد برطرف شود. علائم درگیری حاد مفصل فاست عبارت است از:
- حملات درد حاد مفصل فاست گردن و کمر معمولاً دوره‌ای و غیرقابل پیش‌بینی است و چند بار در ماه یا سال رخ می‌دهد.
- اکثر بیماران در ناحیه‌ی مفصل فاست ملتهب از حساسیت به لمس مداوم رنج می‌برند و متوجه کاهش انعطاف‌پذیری عضلات ستون فقرات می‌شوند.
- خم شدن به عقب بیشتر از خم شدن رو به جلو برای بیماران ناراحت کننده است.
- درد پایین کمر ناشی از درگیری مفصل فاست غالباً رو به پایین در باسن و بخش فوقانی پا نیز منتشر میشود. این درد برخلاف درد مربوط به فتق دیسک، به ندرت در جلوی پا حس میشود یا زیر زانو یا پایین پا منتشر میشود.
- به همین نحو مشکلات مفصل فاست گردن نیز با درد موضعی یا انتشار درد در شانه‌ها یا بخش فوقانی پشت بدن همراه است و برخلاف فتق دیسک، به ندرت موجب احساس درد در جلو یا پایین بازوها یا در انگشتان میشود.
درد به شیوه‌ای غیرقابل پیش‌بینی از نظر زمانی و شدت درد مکرراً عود می‌کند. در این حالت بیمار تصور می‌کند که دچار نوعی مشکل روان‌تنی است و درد منشأ جسمی ندارد.
درگیری مفصل فاست کمر ایستادن را قدری برای بیمار دشوار می‌کند، اما نشستن و رانندگی تبدیل به کابوسی عذاب‌آور میشود. برخلاف تصور محدود کردن فعالیت برای بیماران دچار درد پایین کمر به هیچ وجه سودمند نیست؛ چرا که گرفتگی عضلات در اثر حملات التهابی و شدید درگیری مفصل فاست در پی استراحت مطلق ادامه می‌یابد و به خستگی مزمن عضلات منجر میشود. به این ترتیب چرخه‌ی درد و اسپاسم عضلات تکرار میشود.
پزشکان چگونه درگیری مفاصل فاست را تشخیص می دهند؟
چنانچه حملات درد غیرقابل پیش‌بینی به صورت ماهانه یا با تکرار بیشتر عود کند، پزشک دستور رادیوگرافی قدامی ـ خلفی (جلو ـ عقب)، جانبی و مورب می‌دهد و معاینات لازم را انجام می‌دهد. تغییرات مفصل فاست معمولاً در عکس دیده میشود. بااین حال سی تی اسکن نیز برای بررسی دقیق‌تر مفصل فاست و دیگر ساختارهای ستون فقرات انجام میشود.
اسکن MRI کمک چندانی به تشخیص این مشکل خاص ستون فقرات نمی‌کند، اما برای بررسی مشکلات احتمالی دیسک یا علل درد شکمی بسیار مفید است.
احتمالاً تزریق در مفصل فاست (بلوک اعصاب مفصل فاست) قطعی‌ترین راه برای تشخیص درد مفصل فاست است. پزشک مقدار کمی از ماده‌ی حاجب رادیوگرافی، داروی بی‌حسی موضعی و کورتیزون را در مفصل فاست مشکوک تزریق می‌کند. چنانچه درد حاد یا مزمن بیمار در طول این عمل و در نتیجه‌ی دریافت این داروها تسکین یابد، تشخیص درگیری مفصل فاست تایید میشود.
درمان قطعی مشکلات و بیماری های مفاصل فاست
درمان‌های موثر متعددی برای متوقف کردن درد حاد و عود کننده‌ی مفصل فاست وجود دارد. بسیاری از این درمان‌ها درد را برای مدت کوتاهی تسکین می‌دهند، اما اثر درازمدت چندانی ندارند. درهر حال درمان‌های غیرجراحی متعددی برای تسکین درد و توانبخشی کمر و پشت بدن وجود دارد که در ادامه آنها را توضیح می‌دهیم.
تغییر سبک زندگی
با ایجاد چند تغییر ساده در زندگی روزمره‌ی خود می‌توانید، بیماری مفصل فاست را مدیریت کنید. ترک سیگار علائم بیمارانی را برطرف می‌کند که از مشکلات ستون فقرات رنج می‌برند. پوشیدن کفش مناسب، خودداری از انجام دادن فعالیت‌های تشدید کننده درد، حفظ حالت اندامی صحیح حتی هنگام خواب و بستن کمربند طبی علائم بیماری مفصل فاست را تاحدی برطرف می‌کند.
- به وضعیت اندامی خود توجه کنید و سعی کنید قوس نرمال ستون فقرات را حفظ کنید، برای مثال صندلی ماشین را جلو بکشید یا هنگام شستن ظرف یک پا را روی لبه‌ی ظرفشویی بگذارید و زانو را اندکی خم کنید. همچنین استفاده از پشتی طبی هنگام رانندگی کردن یا نشستن، به ویژه در مرحله‌ی حاد، به تسکین مشکلات مفصل فاست کمک می‌کند. کج کردن لگن هنگام ایستادن یا نشستن وضعیت مفیدی است که به تسکین درد کمک می‌کند. برای قرار گرفتن در این وضعیت کافی است که عضلات باسن را به هم فشار دهید، پایین لگن را رو به جلو بچرخانید و چند ثانیه در این حالت بمانید. این حرکت را چند بار در روز تکرار کنید.
- تغییر دادن الگوی فعالیت‌های روزمره، برای مثال کوتاه کردن یا حذف سفرهای طولانی روزانه، و استراحت‌های کوتاه مدت در طول روز نیز توصیه میشود.
حرارت
گرما (پتوی گرمایشی، بطری آب داغ، دوش آب گرم) یا سرما (کیسه یخ و انواع کمپرس سرد) درد را تسکین می‌دهد.
بالش و گردنبند طبی
گردنبند طبی و تراکشن (کشش) مهره‌های گردن، گردن درد را موقتاً تسکین می‌دهد. بالش مناسب نگهدارنده‌ی گردنی نیز غالباً ضروری است و کمک می‌کند تا گردن در طول شب در موقعیت‌های خمیده‌ی نامناسب قرار نگیرد و مانند زمانی که شب‌ها چند بالش زیر سر می‌گذارید با گردن درد از خواب بیدار نشوید.
درمان دارویی
بسیاری از داروهای بدون نسخه، التهاب ناشی از بیماری مفصل فاست را کاهش می‌دهد تا بیمار راحت‌تر بتواند درمان طب فیزیکی و تمرین‌های فیزیوتراپی را انجام دهد و در دیگر برنامه‌های درمانی درازمدت شرکت کند. تزریق‌های موضعی تسکین دهنده‌ی درد بیمار را برای مدتی، گاهی به طول ۶ ماه، از ناراحتی شدید مفصلی نجات می‌دهد.
ورزش درمانی وطب فیزیکی
شاید منطقی به نظر نیاید، اما استراحت مطلق به ندرت برای درمان مشکلات کمر و ستون فقرات توصیه میشود. تقویت عضلات شکم، کاهش وزن و افزایش انعطاف‌پذیری فشار روی ستون فقرات را کاهش می‌دهد. در نتیجه علائم ناشی از بیماری مفصل فاست تخفیف یا تسکین می‌یابد. طب فیزیکی هدفمند معمولاً بخش مهمی از اکثر طرح‌های درمانی مفاصل فاست است. درمان‌های دستی یا دستکاری کایروپرکتیک یا استئوپاتیک نیز به آرام شدن درد کمک می‌کند.
طب سوزنی نیز یکی از دیگر روش هایی است که برای کاهش علائم درگیری مفاصل فاست توسط متخصصان طب فیزیکی انجام می شود.
ریزوتومی فاست
تخریب بخشی از پایانه‌های عصبی ظریف مرتبط با مفصل‌های فاست به تسکین درازمدت درد مفصلی کمک می‌کند. عمل ریزوتومی با استفاده از تکنیک پروب داغ برقی یا سری منجمدکننده با توجه به تصاویر رادیوگرافی انجام میشود. تزریق دقیق بوتاکس نیز درمان سریع‌تری است که انقباض‌های عضلانی را درمان می‌کند.
جراحی برای تسکین درد مفصل فاست
تخریب دیسک مجاور تقریباً همواره در موارد مزمن و بسیار شدید دیده میشود، بنابراین گاهی اوقات لازم است که جراحی فیوژن یا خشک کردن استخوان برای متوقف ساختن مشکلات مفصل فاست و دیسک انجام شود.
شاید این عمل جراحی به شدت تهاجمی به نظر بیاید، اما ناراحتی مداوم، دوره‌ای و بسیار شدید و ناتوان کننده‌ی کمر و ستون فقرات بیمار را از یک زندگی فعال محروم می‌کند. در این شرایط جراحی انتخاب عاقلانه‌ای است که بیمار را از درد غیرفابل تحمل نجات می‌دهد.
خوشبختانه اکثر بیماران می‌توانند با تغییر دادن سبک زندگی، مصرف دارو، اصلاح وضعیت اندامی و ورزشهای مناسب درد و ناراحتی خود را مدیریت کنند.